دکترمصطفی آب‌روشن
جامعه‌شناس

 بحث درباره «اراده آزاد» یکی از مبانی چالش‌برانگیز در حوزه فلسفه و علوم انسانی است و نظرات مختلفی در این خصوص مطرح شده است؛ برخی از فلاسفه و متفکران از جمله سارتر، روسو و جان لاک معتقدند که «اراده آزاد» وجود دارد. از این منظر انسان‌ها قادرند بدون تأثیرپذیری از عواملی که غیرقابل کنترل به‌نظر می‌رسند، تصمیمات مستقلی بگیرند و اعمال خود را بر اساس اراده خود تنظیم کنند. در این دیدگاه آزادی انتخاب به‌عنوان ویژگی ممتاز انسان‌ها مطرح می‌شود.
جان استوارت میل نیز به وجود اراده آزاد اعتقاد دارد، اما نگرش او تا حد زیادی با نگرش‌های دیگر متفاوت است. از منظر او این اراده تحت تأثیر تعدیل‌کننده‌های مختلفی از جمله فرهنگ، محیط، تجربیات شخصی و شرایط اجتماعی قرار دارد؛ این تأثیرات به اصطلاح «دستکاری‌های اجتماعی» نامیده می‌شود و «اراده آزاد» انسان‌ها متأثر از عوامل بیرونی است.
برخی دیگر معتقدند که «اراده آزاد» وجود ندارد و همه اعمال و تصمیمات انسان‌ها توسط عوامل دیگری مانند تاریخ، ژنتیک، محیط و قوانین تعیین می‌شود.
به‌ طور مثال، شوپنهاور اعتقاد داشت که اراده آزاد واقعی وجود ندارد و انسان‌ها تحت تأثیر عوامل غیرقابل کنترلی مانند تجربیات گذشته و محیط، تصمیمات خود را می‌گیرند.
فروید، بنیانگذار روانکاوی نیز به «اراده آزاد» اعتقادی نداشت زیرا معتقد بود که عمده تصمیمات و رفتارهای انسان‌ها تحت تأثیر ناخودآگاه و نیازهای نهفته درونی آنها شکل می‌گیرد.
اسکینر، روانشناس و پژوهشگر علوم شناختی، انسان‌هایی را ترسیم می‌کرد که رفتارهایشان توسط علوم شناختی و قوانین ثابت تعیین می‌شود یعنی رفتارها نه بر اساس «اراده آزاد» بلکه تحت تأثیر پاداش و تنبیه مشخص، اشکال مختلفی به خود می‌گیرد.
روانشناسان بررسی می‌کنند که انسان‌ها تا چه میزان قادر به انتخاب آزادانه هستند و چگونه عواملی مثل تجربیات گذشته، شرایط روانی و تأثیرات اجتماعی، روی تصمیمات آنها تأثیر می‌گذارد.
در اخلاق، مفهوم «اراده آزاد» ارتباط مستقیم با مسائل اخلاقی دارد. برای مثال اگر «اراده آزاد» واقعی وجود نداشته باشد، آیا انسان‌ها مسئول اعمال و اختیارات خود هستند؟ پاسخ به این مسأله در تعیین مسئولیت‌های اخلاقی انسان‌ها تأثیرگذار است.
در جامعه‌شناسی، افراد در نقش‌های مختلفی ظاهر می‌شوند برای مثال، یک فرد، هم پدر است، هم همسر و هم معلم و... این نقش‌ها می‌توانند «اراده آزاد» افراد را تحت تأثیر قرار دهند. به عبارتی انتظارات اجتماعی و فشار نقش‌های معین ممکن است در تصمیم‌گیری‌های افراد تأثیر‌گذار باشد.
مهم‌ترین نکته در این بحث این است که ما چه تعریفی از «اراده آزاد» داریم. برخی معتقدند که «اراده آزاد» به معنای توانایی انتخاب بر اساس اراده فردی است. اما عده‌ای دیگر معتقدند که «اراده آزاد» بدون هیچ‌گونه محدودیت یا تأثیرپذیری عملاً نمی‌تواند وجود داشته باشد.
پاسخ به این سؤال نه تنها به نظرات فلسفی و دیدگاه‌های افراد بلکه به تعریفی که هر فرد برای «اراده آزاد» دارد، وابسته است. لذا این موضوع در حوزه‌های فلسفه، روانشناسی، اخلاق و حتی علوم اجتماعی به اشکال متفاوتی مورد توجه قرار می‌گیرد. «اراده آزاد» تأثیر زیادی بر انتخاب‌ها و رفتارهای ما دارد. به‌عنوان مثال، وقتی تصمیمی اتخاذ می‌کنیم، این تصمیم اغلب بر اساس «اراده آزاد» ما شکل می‌گیرد. یعنی می‌تواند به تحقق آرزوها، اهداف و ارزش‌های شخصی ما کمک کند.
از طرف دیگر، در برخی مواقع، «اراده آزاد» ممکن است تحت تأثیر عوامل خارجی قرار گیرد. این عوامل می‌تواند شامل فشارهای اجتماعی، فرهنگی و حتی تبلیغات و رسانه‌ها باشد.
معمولاً افراد درکی از اینکه انتخاب‌های‌شان متأثر از چه عواملی است، ندارند. در چنین شرایطی، ممکن است احساس کنند که انتخاب‌شان کاملاً بر اساس «اراده آزاد» صورت گرفته است اما بحث درباره «اراده آزاد» به تأمل درباره میزان کنترلی که ما بر تصمیمات و رفتارهای خود داریم، می‌پردازد. این بحث به ما یادآوری می‌کند که در تصمیم‌گیری‌هایمان باید دقت نظر داشته باشیم و از عوامل مختلفی که ممکن است روی اراده ما تأثیر داشته باشند، آگاهی کامل داشته باشیم زیرا در نهایت ما مسئول انتخاب‌های خود خواهیم بود.

بــــرش

در برخی مواقع، «اراده آزاد» ممکن است تحت تأثیر عوامل خارجی قرار گیرد. این عوامل می‌تواند شامل فشارهای اجتماعی، فرهنگی و حتی تبلیغات و رسانه‌ها باشد. معمولاً افراد درکی از اینکه انتخاب‌های‌شان متأثر از چه عواملی است ندارند و ممکن است احساس کنند که انتخاب‌شان کاملاً بر اساس «اراده آزاد» صورت گرفته است