تصویر جنگ فلسطین با اشغالگری در سینمای مستند جهان
روایتگری از لنز دوربین‌های شکسته
سینمای مستند به عنوان یکی از مهم‌ترین مدیاهای بازتاب‌دهنده حوادث طبیعی و واقعی نقش مهمی در پوشش خبری، تحلیل و دراماتیک کردن حوادثی دارد که به دلایل مختلف امکان تولید فیلم سینمایی بلند ندارند. موضوع جنگ میان اسرائیل و فلسطین که قدمتی به درازای چند دهه دارد از جمله مواردی است که فیلم‌های سینمایی زیادی درباره آن ساخته نشده، در عوض سینمای مستند جور محافظه‌کاری و کم‌کاری سینمای بدنه و داستانی را کشیده و نقشی پویا و فعال در زمینه آنچه در این جغرافیا می‌گذرد، ایفا کرده است. حجم مستندهای مربوط به جنگ اسرائیل و فلسطین کم نیست به‌خصوص آنکه علاوه بر کمیت، کیفیت اغلب این مستندها قابل توجه بوده و توانسته در محافل بین‌المللی مؤثر و دیده شود. حضور فیلمسازان مستقل و حرفه‌ای از کشورهای مختلف اروپایی و امریکایی در زمینه تولید مستندهای بی‌طرفانه و روشنگرانه در این باره نیز قابل تأمل است به‌خصوص آنکه برخی از این آثار با هزینه شخصی ساخته شده یا به طور رایگان در بستر مجازی منتشر شده‌اند. در این گزارش به سه مستند متفاوت و جریان‌ساز در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۳ که توانستند در عرصه جهانی بدرخشند و توجه مخاطبان مستند را جلب کنند، پرداخته‌ایم. در این مستندها پرسش‌های مهمی در خصوص دلایل نزاع دائمی میان فلسطین و اسرائیل، سرنوشت نهایی این جنگ و آسیب‌ها و مخاطرات آن برای طیف‌های آسیب‌دیده‌تر مورد بررسی قرار گرفته است. بخش نخست این گزارش در ادامه آمده است؛
محمّد تقی‌زاده
مستند 5 دوربین شکسته (2011): عماد برنات و گای دیویدی
«5 دوربین شکسته» بدون اغراق از درخشان‌ترین آثاری است که درباره جنگ فلسطین و رژیم صهیونیستی ساخته شده است. موفقیت در جشنواره‌های مختلف جهانی از جمله ساندنس، امی، پوسان و آمستردام و نامزدی در اسکار سال 2011 تنها بخشی از دستاوردهای این مستند 90 دقیقه‌ای است که توسط یک کشاورز فلسطینی ساخته شده است.
برگ برنده «5 دوربین شکسته» در وهله نخست، همین تصاویر بکر، واقعی و نابی است که توسط یک فرد عادی و درگیر این ماجرا گرفته شده است. فیلم برخلاف آثار مشابه از تصاویر آرشیوی، خبری یا تکراری استفاده نکرده و هر آنچه در فیلم می‌گذرد ماحصل شجاعت و علاقه کشاورز فلسطینی در به تصویر کشیدن آنچه بر آنها گذشته، بوده است.
علاوه بر این تصاویر که حاصل روزهای متوالی فیلمبرداری است و با وجود ارزشمند بودن به خودی‌خود نمی‌توانستند مؤثر و تأثیرگذار باشند، آنچه در مرحله بعدی باعث قوام و شکل‌گیری چنین مستند جذاب و درگیرکننده‌ای شده، تدوین و مونتاژ هنرمندانه و خلاقانه آن است که می‌توان به جرأت گفت منطق روایی و مسیر روایت فیلم در مسیر تدوین تدوینگر زبردست و مشهور فرانسوی آن شکل گرفته است. مونتور فیلم علاوه بر ریتم‌دهی به داستان، در دراماتیزه کردن فضای فیلم بسیار مؤثر بوده و کنار هم قرار دادن و انتخاب این حجم از راش‌ها تنها با تبحر و تسلط یک تدوینگر حرفه‌ای محقق می‌شده است.
در تحلیل بخش دیگر موفقیت فیلم «5 دوربین شکسته» می‌توان به نریشن و متن جذاب و گیرای آن اشاره کرد که کارکرد آن تنها به اطلاع‌دادن و بیان جزئیات داستان محدود نمی‌شود بلکه نقش مهمی در روند روایی رخداد، پیوند دادن اتفاقات و توصیف شخصیت‌ها و فضاسازی لحظات داشته است.
استراتژی روایی فیلم در 2 محور قابل پیگیری است: نخست موقعیت‌ها و دوم شخصیت‌ها. فیلم به‌تدریج خانواده فیلمساز را با جزئیات و دقیق نشان می‌دهد و بعد از آن سراغ اطرافیانی می‌رود که ظرفیت بالقوه قهرمان شدن دارند و فیلم بدون الگوهای پس‌زننده و تکراری، قهرمان‌هایی باورپذیر و واقعی را از انسان‌های معمولی و شجاع فلسطینی ترسیم می‌کند. در بُعد دیگر روایی فیلم، موقعیت‌ها قرار دارند و فیلمساز سعی می‌کند حال و هوا و فضای اتفاق‌افتاده در مرزهای فلسطین و اسرائیل را بدون کم و کاست به تصویر بکشد. دیوارکشی میان زمین‌های این دو منطقه و اعتراضات مکرری که فلسطینی‌ها با هدف مطالبه و احقاق حق خود انجام می‌دهند، بخش مهمی از روایت‌های این بخش را تشکیل می‌دهد.
مستند متولد غزه (2014): هرنان زین
متولد غزه محصول 2014 از جمله تولیدات اروپایی است که بعد از اتفاقات غزه در سال 2014 ساخته شده و از جمله مستندهای مهم و بین‌المللی به شمار می‌رود که درخصوص تقابل فلسطینی‌ها و اسرائیلی‌ها ساخته شده است.
هرنان زین که نویسندگی و کارگردانی مستند را برعهده دارد از جمله فیلمسازان پرکار و فعال در امریکا و اروپا محسوب می‌شود که سابقه همکاری با کمپانی‌های مشهوری چون نتفلیکس، آمازون و HBO در کارنامه سینمایی وی ثبت شده است. هرنان زین که آرژانتینی‌الاصل است در کنار کارگردانی، نویسندگی و تهیه‌کنندگی آثار خود، تهیه و تولید دیگر سازندگان را نیز بر عهده داشته و یک مستند مشابه مستند متولد غزه به نام «متولد سوریه» را 2 سال بعد از این مستند در 2016 تولید و به نمایش درآورده است.
داستان دو خطی مستند متولد غزه به روایت 10 نفر از کودکان فلسطینی بعد از جنگ غزه در سال 2014 مربوط می‌شود که قرار است در طول مستند با احوالات این افراد و سرنوشت و زندگی گذشته و حال آنها آشنا و همراه شویم، از این رو، به جهت حضور کودکان و زنان در فیلم با اثری مواجه هستیم که درونمایه‌های احساسی و تراژیک زیادی دارد و تماشای آن برای افرادی که تاب دیدن و شنیدن این رنج و ناراحتی‌ها را ندارند، توصیه نمی‌شود.
نکته حائز اهمیت و قابل توجه این مستند این است که با اینکه حجم زیادی از فیلم به پرداخت مسائل تراژیک و احساسی ارتباط پیدا می‌کند اما به هیچ وجه وارد فضاهای سانتی‌مانتال، اغراق و زیاده‌گویی نمی‌شود و رویکرد رئالیستی و مستندگونه اثر بدون ورود به چنین فضاهایی تا پایان حفظ می‌شود، مضافاً اینکه برخلاف آثار مشابه این‌چنینی، صحنه‌های جنگ و خونریزی در فیلم وجود ندارد و تنها دردنامه و رنج‌های بچه‌ها می‌تواند برای مخاطبان گزنده و تلخ باشد.
هرنان زین در متولد غزه توجه و تأکید زیادی روی مسائل روانی و رواشناختی داشته و شاید انتخاب کودکان به عنوان سوژه اصلی این کار نه به خاطر همدلی‌برانگیزی و سمپاتی بیشتر مخاطبان بلکه به جهت آسیب‌پذیری بیشتر این قشر در کنار زنان و دختران بوده است. توضیح بیشتر این نگاه را می‌توان از مواجهه فیلمساز با تک‌تک سوژه‌های فیلم دریافت کرد، به نحوی که درگیری‌های روحی و روانی کودکان به عنوان آسیب‌پذیرترین طیف سنی هر رویداد تخریبی مانند جنگ، می‌تواند تبیین دقیق‌تر این ادعا باشد. هرنان زین مدام و مکرر از تأثیرات روحی و روانی جنگ بر کودکان می‌گوید و حتی در بخش‌هایی نیاز آنها به درمان روان و روان‌درمانی را مطرح می‌کند.
مستند سلاح و معامله (2023): شبکه الجزیره
مستند «سلاح و معامله» با اسم کامل‌تر «ابعاد فاش نشده، بسیار عظیم‌تر است» مستندی 52 دقیقه‌ای است که توسط شبکه الجزیره قطر تولید و از شبکه مستند ایران نیز پخش شده است. با وجود اینکه اطلاعات کاملی درباره نحوه ساخت و عوامل تولید آن به زبان فارسی و انگلیسی در فضای وب وجود ندارد و حتی پوستری نیز برای فیلم طراحی نشده، این مستند بارها از سوی حامیان فلسطین و در محافل مختلف به زبان عربی و انگلیسی به نمایش در آمده است.
به طور کلی سه ویژگی مهم این مستند باعث توجه و جلب‌نظر مخاطبان و ترجمه و زیرنویس کردن آن در کشورهای عربی و حامیان فلسطین شده است:
یکم) مستند «سلاح و معامله» یک مستند تاریخی و تحقیقی است که سعی می‌کند با استناد به دلایل تاریخی و نمایش سندهای دقیق و تصویری، تماشاگر خود را متقاعد کند و این به نوبه خود برگ برنده مهمی برای اهمیت و ماندگاری آن محسوب می‌شود. با وجود اینکه سازندگان این مستند ماجراهای مختلف سیاسی و نظامی مرتبط با جنگ غزه را مطرح می‌کنند، رویکرد آنها این‌گونه بوده که تماشاگر آنها اطلاعات ابتدایی و اولیه را در این زمینه داشته است، از این رو در برخی بخش‌های مصاحبه‌ها، بحث‌ها با پیش‌زمینه‌های سیاسی و تاریخی مخاطبان تنظیم و ارائه شده است و همه چیز از الفبا توضیح و تبیین نمی‌شود.
دوم) دیگر مزیت مهم این مستند این است که سعی کرده در گفت‌و‌گوهای خود نظر دو طرف را منتقل کند و از قضاوت و جانبداری یک‌طرفه پرهیز کرده است. این نوع موضعگیری در حالی انجام شده که کلیت مستند به نفع فلسطین و در راستای به نمایش درآوردن توانمندی‌ها و ظرفیت‌های نظامی حماس به تصویر کشیده شده، اما نحوه پرداخت به گونه‌ای است که از جانبداری و حمایت یک‌طرفه چیزی نمی‌بینیم. برای نمونه برای باورپذیری بیشتر برخی ادعاها سعی کرده از طرف مخالف دلیل و فکت بیاورد و استناد صحبت‌‌های مقامات مهم و سیاسی ضدفلسطینی به خودی‌خود می‌تواند باورپذیری ادعاها را افزایش دهد.
سوم) یکی دیگر از ویژگی‌های این مستند، تصاویر اختصاصی و به زعم سازندگان فاش نشده آن است که از عملیات‌های خنثی‌سازی بمب و ظرفیت‌های کمتر‌گفته‌شده حماس و فلسطینی‌ها تصاویر بکر و جذابی روایت می‌کند. این نوع نمایش عملیات‌های نظامی پیچیده علاوه بر اینکه از نظر اطلاعاتی و امنیتی می‌تواند بسیار کنجکاو‌برانگیز و جالب باشد از نظر سینمایی نیز می‌تواند برای تماشاگران سبب همراهی بیشتر شود.
استراتژی اصلی سازندگان این مستند، به تصویرکشیدن باورپذیر و واقعی توانمندی‌های نظامی حماس و فلسطینی‌ها در سال‌های اخیر است که در آن به حمایت‌های معنوی و فکری ایران در ساخت موشک و انتقال سلاح نیز اشاره شده است. الجزیره در این مستند سعی کرده با حرفه‌ای‌گری، تبلیغی درخور توجه و واقعی از ابعاد ناگفته و کمتر دیده شده حماس و شاخه نظامی آن گردان‌های قَسام ارائه دهد که پیش از آن، کمتر در مستندهای مشابه، شبیه آن را دیده بودیم.
