سیدروح‌الله امین‌آبادی
پژوهشگر تاریخ معاصر ایران

سیاست دوگانه و مزورانه!
بی‌شک رویه پهلوی در قبال جنگ شش روزه در اسناد ساواک به صورت ویژه و در مطبوعات به صورت عام بازتاب داشته است.
رویه و سیاست پهلوی در جنگ اعراب و اسرائیل حمایت ظاهری از جهان عرب در مقابل اسرائیل و کمک نفتی و... به رژیم صهیونیستی در خفا بود؛ موضوعی که از چشم رسانه‌های بین‌المللی از جمله مصر درگیر در جنگ، مخفی نمانده و کمک‌های نفتی پهلوی به اسرائیل در روزنامه‌های مصر از جمله الاهرام بازخورد و بازتاب یافت؛ موضوعی که ابتدا با تکذیب از سوی پهلوی و روزنامه‌های حکومتی مواجه و در ادامه به دلیل ارائه اسناد متقن از این کمک نفتی به این توضیح خنده‌دار منتهی شد که نفت ایران توسط کنسرسیوم به اسرائیل داده شده و ما اطلاعی از آن نداریم.

جلسه دو ساعت و نیمه دولت هویدا در روز آغاز جنگ!
در روز آغاز جنگ، هیأت وزیران در جلسه فوق‌العاده خود بحران خاورمیانه را مورد بررسی قرار دادند. این جلسه که به ریاست هویدا، نخست‌وزیر تشکیل شده بود، از ساعت ۷ بعد از ظهر آغاز شد و نزدیک دو ساعت و نیم ادامه داشت.
به دنبال جلسه هیأت وزیران، اعلامیه دولت درباره بحران خاورمیانه به شرح زیر صادر شد: دولت شاهنشاهی اخبار شروع به مخاصمه را که امروز در قسمتی از منطقه خاورمیانه شعله‌ور گشته، با تأسف بسیار تلقی می‌نماید و منتظر است هر چه زودتر به مخاصمات خاتمه داده شود و تأمین حقوق حقه مردم فلسطین را بر طبق قطعنامه‌های سازمان ملل متحد لازم دانسته، نسبت به کشورهای عرب ابراز همدردی می‌نماید و عقیده دارد که مصالح عالیه منطقه ایجاب می‌کند که در چهارچوب سازمان ملل متحد یا با کوشش‌های صمیمانه دیگر عاجلانه عملیات جنگی پایان پذیرد.

بازگشت شاه از سفر دور دنیا!
در این ایام، شاه در یک سفر دوره‌ای در کشورهای اروپایی و امریکا به سر می‌برد که با آغاز جنگ سفر نیمه‌کاره ماند و شاه به کشور بازگشت تا در تحولات خاورمیانه در کشور باشد.
روزنامه «اطلاعات» در تاریخ ۱۶ خرداد در این زمینه نوشت: ‌شاهنشاه آریامهر و پرزیدنت شارل دوگل امروز به مدت چند ساعت پیرامون اوضاع خاورمیانه عربی با یکدیگر مذاکره و تبادل نظر نموده و امکانات برقرار کردن صلح را در این قسمت از جهان مورد مطالعه دقیق قرار دادند. شاهنشاه آریامهر و علیا‌حضرت شهبانو فرح که اینک به طور خصوصی در پاریس به سر می‌برند، امروز ناهار را میهمان رئیس‌جمهوری فرانسه و بانو دوگل بودند. گزارش‌های رسیده از پاریس حاکی است که شاهنشاه آریامهر به طور مرتب از آخرین تحولات نبرد میان اعراب و اسرائیل و آنچه که در حال حاضر در این قسمت از خاورمیانه جریان دارد، مطلع می‌شوند و تمام تحولات را دقیقاً تعقیب می‌کنند.
این گزارش می‌افزود: شاهنشاه فردا با هواپیمای شرکت ملی هواپیمایی ایران به تهران مراجعت خواهند فرمود.
یک سخنگوی سفارت ایران در پاریس گفت: در صورت ادامه وخامت بحران خاورمیانه شاهنشاه برنامه مسافرت خود را به کانادا و ایالات متحده لغو و انجام این دیدارها را به تاریخ دیگری موکول می‌فرمایند. طبق برنامه تنظیمی، قرار بود که شاهنشاه آریامهر و علیا‌حضرت شهبانو فردا از پاریس عازم «اوتاوا» شوند.

ساواک مانع برگزاری مراسم برای شهدای جنگ!
اسناد ساواک به‌خوبی نشان می‌دهد، ساواک اجازه این را نمی‌داد که برای شهدای جنگ شش‌روزه در ایران مراسمی گرفته شود جز با این شرط که اگر کسی خواست مراسم بگیرد باید مسبب واقعی جنگ یعنی جمال عبدالناصر را لعن کند، اگر با این شرط کسی خواست مراسم بگیرد فبها و اگر نه که مجاز نیست. این دستور‌العمل صریح و مکتوب نصیری، رئیس وقت ساواک ذیل درخواست آیت‌الله‌العظمی مرعشی‌نجفی از مراجع تقلید بود.
روزنامه‌های حکومتی از قبل جنگ تا طول و بعد جنگ همواره جهان عرب و در رأس آن عبدالناصر را عامل اصلی جنگ و تنش در منطقه می‌دانستند که در ادامه به بخش‌هایی از گزارش‌های این جراید می‌پردازیم.
در ادامه به واکنش‌های اقشار مختلف قبل و بعد از آغاز جنگ می‌پردازیم و اقدامات ساواک علیه این اقدامات را نیز بازخوانی‌ می‌کنیم.

آغاز جنگ و جوش و خروش در حوزه‌های قم، نجف و مشهد
به دنبال آغاز جنگ اعراب و اسرائیل متعاقب آن در حوزه‌های علمیه نجف، قم و مشهد و در محافل روحانی جنب و جوش‌هایی به وجود آمد.
آیت‌الله حکیم در اعلامیه‌ای از عموم مسلمانان خواست تا برای جهاد علیه صهیونیست‌ها و رژیم اشغالگر قدس بپاخیزند.
صدور اعلامیه آیت‌الله حکیم، مصادف بود با زمانی که جنگ به اوج خود رسیده بود، به طوری که یک روز پس از آغاز جنگ، یعنی در شانزدهم خرداد 1346 در اورشلیم جنگ به صورت تن‌به‌تن درآمده بود، مردم تهران طی راهپیمایی و تظاهرات که از سوی آیت‌الله غروی‌کاشانی رهبری می‌شد، انزجار خود را از اسرائیل اعلام داشتند، حکومت این تظاهرات را سرکوب و آیت‌الله غروی‌کاشانی را دستگیر کرد.
امام خمینی(ره) نیز با انتشار اعلامیه‌ای، فروش نفت و هرگونه رابطه با اسرائیل را تحریم کرد، رادیو عراق که برنامه‌های عادی خود را قطع کرد، مبادرت به پخش اعلامیه آیت‌الله خمینی به دو زبان، عربی و فارسی کرد. (۱)

تهدید مرجعیت شیعه توسط رئیس ساواک به اتهام حمایت از مسلمانان در جنگ!
آیت‌الله میلانی نیز در رابطه با جنگ مسلمین و اسرائیل اعلامیه‌ای منتشر کردند، ایشان در این اعلامیه از مسلمانان خواستند از هرگونه معامله و رفتار دوستانه با اسرائیل خودداری کنند و به مصیبت‌دیدگان فلسطینی مساعدت نمایند.
برابر سند شماره: 176 تاریخ:
8 /4 /46 پرونده آیت‌الله گلپایگانی در اسناد ساواک، تیمسار نصیری رئیس ساواک، پس از انتشار اعلامیه آیت‌الله میلانی، برای ایشان پیغام فرستاده که «اقدام در نوشتن اعلامیه کاملاً به ضرر ایشان تمام خواهد شد و در فرصت مناسب تلافی می‌شود.»
حکومت که بشدت نگران موضعگیری‌های علما علیه اسرائیل بود به عوامل خود که در رأس آنها ساواک قرار داشت، دستور مراقبت جدی از موضعگیری علما و جلوگیری از پخش اعلامیه‌های آنان را صادر کرد.
برای نمونه به این دستور ساواک توجه فرمایید: از: اداره‌کل سوم تاریخ: 10 /4 /46 به: ریاست ساواک خراسان شماره: 24510 /316 درباره: آیت‌الله سید محمدهادی میلانی پیرو: 24438 /316 ـ 4 /4 /46 بدین وسیله فتوکپی اظهار نظر نامبرده بالا به پیوست ایفاد می‌گردد، خواهشمند است دستور فرمائید تعیین و اعلام نمایند آیا اظهار نظر وی در منطقه استحفاظی آن ساواک نیز منتشر شده است یا خیر؟ و در صورت اول، تاریخ و نحوه تکثیر و تعداد آن را ضمن شناسایی و معرفی موزعین منعکس نمایند.
از طرف مدیر‌کل اداره سوم مقدم
یک فتوا که رئیس ساواک خراسان را به‌هم ریخت!
در این جا باید به یک فتوا به‌صورت ویژه پرداخته شود؛ اول اصل فتوا و بعد حواشی.
«نظریه حضرت آیت‌الله‌العظمی جناب آقای سید محمدهادی حسینی ‌میلانی دامت برکاته در مورد معامله و مراوده با یهودیان: بسم‌الله تعالی شأنه السلام علیکم. این حادثه مؤلمه فوق الحد موجب تأثر و تأسف همه مسلمین جهان شد و بر تأثر از فجایع گذشته افزوده... خداوند متعال یهود را معرفی فرموده که: یسعون فی الارض فسادا ـ یهودیان تلاش می‌کنند، در روی زمین فساد به وجود آورند... بنابراین بر همه مسلمانان لازم است از هرگونه معامله و رفتار دوستانه با اسرائیلیان خودداری نمایند و نیز لازم است نسبت به برادران مسلمان مصیبت‌دیدگان از هر نوع مساعدت مادی و معنوی دریغ ننمایند  و بسیار مقتضی است اقامه مجالس یادبود برای لشکریان اسلام که در این جنگ تا آخرین نفس مقاومت کردند و با کمال شهامت از حدود و ثغور کشورهای اسلامی و مسجد اقصی دفاع نمودند. البته نام نیک خود را در تاریخ ثبت نمودند... محمدهادی الحسینی المیلانی.»
(عکس شماره 1)
 درباره فتوای آیت‌الله میلانی یک سند بسیار تکان‌دهنده در میان اسناد ساواک به تاریخ ۱۷ تیر ۱۳۴۶ وجود دارد.
تیمسار بهرامی رئیس ساواک خراسان چنان از این فتوا عصبانی بوده که نماینده آیت‌الله میلانی را فرا می‌خواند و هر چه از دهانش در می‌آید می‌گوید. بخش‌هایی از این سند که حکومت یک فتوا را علیه اسرائیل تحمل نمی‌کرده بازخوانی می‌کنیم:
«طبق اطلاع از آقای میلانی درباره اعراب و اسرائیل جواب فتوایی در تهران به‌صورت فتوکپی چاپ شده و منتشر گردیده که این کار موجب عصبانیت شدید رئیس ساواک از میلانی گردید. شیخ رضا نوغانی واعظ از طرف میلانی با ریاست ساواک خراسان مذاکره کرد که این ناراحتی برطرف شود. ایشان در جواب گفته‌اند انتظار نداشتم در این موقعیت حساس با شرایط آرام کشور، ایشان چنین کاری بکنند، بنابراین من هیچ ارفاقی نمی‎کنم نسبت به خودش و پسرش سیدمحمدعلی که پرونده در دادگاه نظامی دارد. دستور تعقیب می‌دهم تا بدانند ما نوکر افراد نیستیم و نوکر شاه مملکت هستیم، چون برای خدمت به مردم آمدیم، نمی‎گذارم بدون جهت افرادی به خواسته خود تشنج ایجاد کنند یا علیه مصالح چیزی بگویند یا منتشر کنند و ما با میلانی هم حساب خود را بستیم و دیگر هیچ‌کدام از شما به ما مراجعه نکنید.» فتوای آیت‌الله میلانی در حمایت از مسلمانان چنان بر ساواک سنگین آمده بود که آنها مرجعیت شیعه را تهدید کردند که فرزندش را بازداشت و محاکمه می‌کنند و نوبت به خود او هم خواهد رسید و بازجویی خواهد شد مگر اینکه اسامی استفتاکننده‌ها به ساواک اعلام شود!
«این مطلب را نوغانی با میلانی در بین می‌گذارد که مجدداً بختیاری و نوغانی از تیمسار بهرامی وقت ملاقات می‌گیرند و در اداره با ایشان مذاکره می‌کنند. تقریباً همان جواب‎های قبل را باز ایشان می‌دهد و اضافه می‌کند آقای میلانی باید اسامی اشخاصی را که از ایشان سؤال و استفتا کردند بدهد و اگر کسی نبود و این سؤال و جواب را خود ایشان طرح کرده، باز هم باید بگوید و این عمل ایشان برای ما قابل هضم نیست. بعد از مذاکرات طولانی  آقای میلانی  گفته‌اند چون من مجتهدم و عده‎ای از من تقلید می‌کنند، آنها از نظر شرعی راجع به معامله با یهود از من سؤال کردند و من هم از نظر شرعی جواب دادم. در پایان بعد از عصبانیت‎های شدید و ناراحتی‎های زیاد تیمسار بهرامی از عمل آقای میلانی و تهدید به اینکه ما با میلانی دیگر صحبت و رابطه نداریم و هر کس بخواهد با مصالح بجنگد ما ترحم نمی‎کنیم و امثال این کلمات، باز ایشان می‌گوید باید آقای میلانی سؤال‌کننده‌ها را معرفی کند تا ما بشناسیم افرادی را که در مواقع حساس تحریکات می‌کنند چه کسانی هستند و چه هدفی دارند و از کجا آب می‌خورند؟ و اگر معرفی نکنند نسبت به سیدمحمدعلی که پرونده دارد [در] دادگاه نظامی، اقدام می‌کنند و نسبت به خود آقا هم بازپرس لشکر را می‌فرستم منزل از ایشان دراین‌باره سؤال کند و هر جوابی ایشان داد به تهران منعکس می‌کنیم و هر دستوری تهران داد، اجرا خواهم کرد.(۲)

اعلامیه آیت‌الله مرعشی نجفی
در راستای همدردی با مسلمانان آسیب‌دیده از تجاوز رژیم اشغالگر فلسطین از سوی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی اعلامیه زیر صادر شد: تاریخ: به مناسبت جریحه‌دار بودن قلوب مسلمین از حوادث اخیر و عزادار بودن بازماندگان مقتولان از آنها، شایسته است برادران دینی برای اظهار همدردی با مصیبت‌زدگان و آسیب‌دیدگان مسلمین از دست ملت منفور (اسرائیل) تظاهر و جشن و چراغانی در روز مولود مسعود پیغمبر اکرم(ص) ننمایند و حقیر هم در یوم مذکور از جلوس خودداری خواهم نمود. از خداوند متعال درخواست فتح و فیروزی برادران مسلمان نموده و خذلان طائفه یهود را خواهانم.(۳) (عکس شماره 2)

 گزارش ساواک از اجتماع
در مسجد امام
ساواک طی گزارشی به تاریخ 27 خرداد 1346 تصریح دارد طبق اطلاع واصله از قم، ساعت 16 روز 26 /3 /46 به تدریج
عده‌ای از اهالی و ساکنان شهرستان قم و همچنین آقایان گلپایگانی و نجفی در مسجد امام اجتماع کرده و ساعت 17 و 30 سیدمرتضی برقعی به منبر رفته و ضمن بیان مطالبی پیرامون جنگ‌های مسلمین در زمان پیغمبر و دعا به شهدای ممالک اسلامی و تقبیح از عمال اسرائیل اظهار داشته، آیت‌الله نجفی برای کمک به بازماندگان شهدا، حسابی در بانک صادرات افتتاح نموده که هر کسی مایل باشد کمک نماید. ساعت 18 و 30 جمعیت مذکور که در حدود شش هزار نفر بوده‌اند، متفرق گردیده‌اند.(۴)
در یک سند دیگر به تاریخ گزارش 31 فروردین 1346 می‌خوانیم: ساعت 13 روز 30 /3 /46 پسر گلپایگانی به عکاسی مهتاب مراجعه و یک نسخه اعلامیه به زبان عربی مربوط به جنگ اعراب و اسرائیل و حمایت از اعراب جهت تهیه پنج نسخه فتوکپی از آن برای مکه در حضور خودش به چاپ برسد. صاحب عکاسی که از همکاران افتخاری ساواک است، یک نسخه از اعلامیه مذکور را غیرمحسوس با تدابیر لازم اضافه فتوکپی به ساواک تحویل نموده‌اند که عیناً با پیک تقدیم خواهد شد و طبق اطلاع قرار است اعلامیه مذکور را به تعداد زیادی در تهران به چاپ برساند.(۵)
طی گزارش دیگر ساواک به تاریخ 11 مرداد 1346 با اشاره به توزیع برخی اعلامیه‌ها خواسته شده است: علیهذا خواهشمند است دستور فرمایید به طور غیرمحسوس نسبت به شناسایی و معرفی موزعین اعلامیه‌های مذکور در آن منطقه و همچنین با همکاری شهربانی محل در مورد جمع‌آوری اعلامیه‌های مربوط به خمینی و میلانی اقدام و نتیجه را با ارسال نمونه‌هایی از اعلامیه‌های مورد بحث اعلام دارند.(۶)

جلوگیری ساواک از کمک روحانیون به فلسطین و اعراب
در یک سند ساواک به تاریخ گزارش 20 خرداد 1346 درباره شیخ احمد کافی «نامبرده بالا در تاریخ 17 /3 /46 در سرای حاج ملاعلی کنی واقع در بازار چهار سوق کوچک به منبر رفته ابتدا درباره رحلت حضرت رسول صحبت کرد و سپس اشاره به جنگ اعراب و اسرائیل نمود و اظهار داشت دیشب در روزنامه نوشته شده بود که در امریکا یهودیان مبلغ پنج میلیون دلار جمع‌آوری و برای اسرائیل فرستاده‌اند و یهودیان تهران نیز جمع شدند و برای اسرائیل دعا کردند، می‌دانید یعنی چه؟ یعنی برای از بین رفتن قرآن و اسلام، بعد افزود فعلاً کفر و دین در مقابل هم ایستاده و جنگ می‌کنند شما وظیفه دارید که به دین خود و به دستور قرآن عمل کنید. من با یکی از مقامات صلاحیت‌دار صحبت کردم آن شخص گفت روحانیون ناامنی ایجاد می‌کنند، من جواب دادم روحانیون جلوی توده‌ای و کمونیست را گرفته است. در پایان مجلس مردم را دعوت نمود که از ساعت 17 تا 19 برای دعا در مسجد ارک حاضر شوند.
در ذیل این سند دستور داده شده است: نتیجه اقدامات معموله شهربانی کل کشور و ساواک تهران را در مورد جلوگیری از تحریکات این شخص روشن فرمایید.(۷)
در یک سند دیگر به تاریخ ۲۱ خرداد ۱۳۴۶ تصریح شده است: اظهارات وعاظ علیه اسرائیل کماکان ادامه دارد و در اکثر منابر به ذکر این موضوع روز وسیله وعاظ مبادرت می‌شود.(۸)

دولت ایران مانع درج اخبار صحیح جنگ در روزنامه ها
در یک سند دیگر به تاریخ 21 خرداد 1346 با موضوع اظهارات آیت‌الله مرعشی نجفی می‌خوانیم: آیت‌الله نجفی ساعت 10 صبح روز فوق اظهار که دولت ایران از اسرائیل پشتیبانی می‌کند و اجازه نمی‌دهند مطبوعات جریان را به طور تکمیل درج نمایند سپس میرزاحسن غفارنژاد ساکن خیابان صفائیه که یکی از اطرافیان آقای نجفی می‌باشد اظهار داشت رادیو ایران تماماً گفتارش دروغ و بی‌اساس است و علتش این است که هر کار علیه مصر است آن را به طور کامل انتشار می دهند و هرچه علیه اسرائیل است نمی‌گویند سپس نجفی اظهار نمود خداوند متعال کریم است و نمی‌گذارد مسلمانان در دست یهودیان اسیر شوند.
در نظریه منبع این سند آمده است: چون دولت ایران به طور مستقیم در جنگ بین اعراب و اسرائیل از اعراب حمایت نکرده است لذا عده زیادی نسبت به دولت بدبین شده‌اند.
در«نظریه دایره امنیت» این سند می‌خوانیم: شایعات زیادی در مورد عدم انعکاس صحیح اخبار در رادیو و جراید هست و اکثراً به این موضوع متکی هستند که ایران بر له اسرائیل اقداماتی انجام داده و از نشر هرگونه خبر علیه اسرائیل جلوگیری می‌کند.(۹)

ساواک: در صورتی حق دارید مراسم بگیرید که به جای اسرائیل به اعراب نفرین کنید!
یک سند مهم درباره رویکرد ساواک به جنگ اعراب و اسرائیل و واکنش‌ها به این جنگ است که به‌صورت ویژه به آن می‌پردازیم.
در این سند به‌صورت رسمی نصیری رئیس ساواک در پاسخ به درخواست آیت‌الله مرعشی نجفی که برای شهدای جنگ شش روزه مراسم گرفته شود تصریح می‌کند تنها به شرطی اجازه برگزاری چنین مراسمی دارید که عامل اصلی جنگ یعنی جمال عبدالناصر را لعن و نفرین کنید!
در این سند به تاریخ 24 خرداد 1346 آمده است: نامبرده اخیراً توسط یکی از همکاران تقاضا و کسب تکلیف نموده که آیا مجاز است مجلس یادبودی برای مسلمانانی که در جنگ اعراب و اسرائیل به شهادت رسیده‌اند برگزار نماید یا خیر؟ با عرض اینکه در اجرای اوامر تیمسار ریاست ساواک مقرر است چنان چه روحانیونی بخواهند در این زمینه سخنرانی نمایند می‌توانند ضمن دعا نمودن برای خاتمه یافتن جنگ به مسبب اصلی این جنگ که با اغفال و فریب دادن مسلمانان آنان را به جنگ کشیده و موجبات کشته شدن مسلمین را فراهم نموده نفرین نمایند بنابراین در صورت تصویب به شرطی که آیت‌الله نجفی به همین نحو اقدام نمایند با تقاضای او موافقت شود، اخذ هر نوع تصمیم موکول به رأی عالی است.(۱۰)

پی نوشت‌ها
1- صحیفه امام، جلد ۲، ص ۱۳۹
2- انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان خراسان رضوی- 05، ص 332
3- اسناد انقلاب اسلامی، جلد اول، ص 319
4- آیت‌الله العظمی حاج سید محمدرضا گلپایگانی به روایت اسناد ساواک، جلد اول، ص 410
5- همان، ص 414
6- همان، ص 433
7- حجت‌الاسلام حاج شیخ احمد کافی به روایت اسناد ساواک، ص 87
8- همان، ص 89
9- آیت‌الله العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی به روایت اسناد ساواک، جلد 2، ص 19
10- همان، ص ۲۱