هوشنگ جاوید، پژوهشگر پیشکسوت موسیقی آیینی و اقوام در گفت‌و‌گو با «ایران» از اثر تازه خود می‌گوید
پیوند آداب ایرانی و آیین‌های دینی در مناقب‌خوانی
ندا سیجانی/ خبرنگار: هوشنگ جاوید پژوهشگر پیشکسوت موسیقی اقوام ایران حدود یک هفته پیش آلبوم «مناقب‌خوانی در ایران» را پس از 20 سال انتظار، با همت مرکز موسیقی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی منتشر کرد. این آلبوم که حاصل سال‌ها پژوهش این هنرمند بوده، شامل ۳۳ قطعه موسیقی مناقب ویژه امام علی(ع) و سایر ائمه از آثار ۲۳ هنرمند پیشکسوت از استان‌های لرستان، مازندران، تهران، فارس، کردستان، یزد، خراسان رضوی، گیلان، خوزستان، سیستان و بلوچستان، گلستان و سمنان است که به گفته جاوید 17 نفر از ۲۳ نفر اجراکنندگان این آلبوم روی در نقاب خاک کشیده‌اند و اینک جز صدایی از آنان و هنرشان بیش نمانده است.هوشنگ جاوید سال ۱۳۹۰ در مصاحبه‌ای از انتشار آلبوم «منقبت‌خوانی در ایران» خبر داد و بیان داشت: «این آلبوم یک کار سه‌ساعته است که سال ۱۳۸۳ به همت مرکز موسیقی حوزه هنری در تالار مهر به مدت ۲۰ شب در ماه مبارک رمضان اجرا شد و پس از آن کتاب آن نیز از سوی این مرکز منتشر شد. البته این کار مجموع آثار جشنواره منقبت‌خوانی مرکز موسیقی حوزه هنری و تعدادی کارهای میدانی است که به صورت آلبوم اجرا می‌شود. این اثر مناقب ویژه امام علی(ع) و سایر ائمه با لحن‌ها، فرم‌ها و گوناگونی‌های آن در مناطق مختلف کشور است که شامل چهار دسته منقبت‌خوانی با شیوه‌های گوناگون مثل غزل‌خوانی زورخانه‌ای، نقل و منقبت و مناقب‌خوانی با دف، دوتار و تنبور است به علاوه اینکه به صورت آوازی در مایه‌های مختلف و شیوه‌های مختلف منقبت‌خوانی اجرا می‌شود.»
از برگزاری اولین همایش منقبت‌خوانان تا جمع‌آوری یک اثر آیینی
هوشنگ جاوید در گفت‌و‌گو با «ایران» درباره این اثر گفت: «بیش از 10 سال روی موسیقی آیینی ایران کار کرده‌ام و آثار متعددی در این زمینه منتشر شده که حاصل زحمات این سال‌هایم بوده است. سال 1380 با برگزاری جشنواره موسیقی آیینی، برای نخستین بار مردم ایران را با این سبک از موسیقی کشورمان آشنا کردم و معرفی شد و در همان زمان روی یکی از شاخه‌های موسیقی آیینی ایران، یعنی مناقب‌خوانی پژوهش‌هایی انجام دادم. لازم به ذکر است، موسیقی آیینی و مذهبی ما بسیار گسترده است و شاخه‌های زیادی دارد که کمتر شناخته شده‌اند.آن دوران آقای رضا مهدوی مدیریت بخش موسیقی حوزه هنری را برعهده داشتند و طی صحبت‌هایی که با هم داشتیم، قرار بر این شد، آرام آرام بخش‌هایی از موسیقی‌های آیینی را با حمایت حوزه هنری معرفی کنیم و از آن سال به بعد کار را شروع کردیم. نخستین قدم، برگزاری اولین همایش منقبت‌خوانان ایران بود که سال 1383 در ماه مبارک رمضان برگزار شد. البته برگزاری آن مشکلاتی هم داشت اما به هر شکل این برنامه با حضور استادان این حوزه برگزار شد. قرار بود این همایش به مدت 3 روز اجرا شود اما به دلیل استقبال بسیار خوب مخاطبان 7 روز به طول انجامید و خروجی آن انتشار کتاب «مناقب‌خوانی (موسیقی قدسی، مذهبی و آیینی ایران)» بود که بسیار مورد توجه قرار گرفت و در همان دوره به چاپ سوم هم رسید. بعد از آن طی مشورت‌هایی که با آقای مهدوی انجام گرفت، تصمیم داشتیم بخش ویدیو و صوت این کار را هم منتشر کنیم و ایشان هم موافقت خود را اعلام کردند و در آن 7 روز، یک گروه تلویزیونی از طرف حوزه هنری آمده بودند و از اجرا‌ها فیلمبرداری شد اما نتیجه آن به دست ما نرسید.» هوشنگ جاوید سال ۱۳۹۱ کتاب «مناقب‌خوانی (موسیقی قدسی، مذهبی و آیینی ایران)» را منتشر کرد. این کتاب با بررسی جامع تاریخ شکل‌گیری مناقب خوانی مذهبی، چگونگی رشد و شکوفایی هنر مناقب خوانی در ایران را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد.
اثری که باید 20 سال پیش منتشر می‌شد
او در ادامه افزود: «در این همایش از 23 استاد بزرگ منقبت‌خوان ایران دعوت شده بود. بزرگانی که صدای بسیار خوبی داشتند و امروز بسیاری از آنها در قید حیات نیستند. به‌طور مثال بزرگ‌ترین مناقب‌خوان آن زمان ایران، استادی بود به نام حاج استاد براتعلی زابلستانی که رقیب میر فخرالدین آوا، بزرگ‌ترین منقبت‌خوان افغانستان در آن زمان بود که البته به بهانه این همایش، بزرگداشتی هم برای این استاد بزرگ برگزار کردیم. همان‌طور که قبل‌تر اشاره کردم بعد از برگزاری این همایش کتاب آن را به چاپ رساندیم و چاپ اول آن که در هزار جلد بود به‌صورت رایگان انجام گرفت و بعد از آن چاپ دوم و سوم. اما از آن زمان به بعد نگاه برخی از دوستان به مناقب‌خوان‌ها تغییر کرد و به هزاران دلیل و عذر و بهانه صوت این استادان منتشر نشد و 20 سال زمان برد تا امروز به همت آقای میلاد عرفان‌پور این کار در قالب آلبوم به مخاطبان عرضه شد و این تلخ‌ترین اتفاق زندگی من در پژوهش بوده است؛ چرا که اگر 20 سال پیش این اثر به جامعه عرضه می‌شد، قطعاً تأثیر‌گذاری‌هایی هم داشت و امروز وضعیت بسیاری از کارهای آیینی ما به این شکل نبود. چرا که انتشار چنین کارهایی می‌تواند فضا‌سازی خوبی برای مخاطب ایجاد کرده و از این طریق اشعار فاخر به مسائل آیینی ورود پیدا می‌کردند و بی‌تردید نوحه‌خوانی‌های امروز ما این‌گونه نبوده و شنیده نمی‌شود. اما متأسفانه از آن تعداد اساتید بزرگ بسیاری فوت کرده‌اند و تنها صدای آن بزرگان باقی مانده و از بین 5 یا ۶ استاد مناقب‌خوان باقی‌مانده نیز، اکبر درویش بلبل آلزایمر گرفته و در خانه است و کسی به او سر نمی‌زند و این در حالی است که این استاد بهترین مناقب‌خوان ایران در یزد بود. صمد حبیبی هم بر اثر سکته مغزی در دوره کرونا خانه‌نشین شده است و چندان قدرت صدای قبلی را ندارد. رضا آقامحمد کدخدا آخرین غزل‌خوان باقی مانده از نسل گذشته است و تنها جلال زند سلیمی، ابوالفضل صدیق و عیدی شکاری مناقب‌خوانی می‌کنند.»
سرنوشت ویدیوهای مناقب‌خوانان چه شد؟
هوشنگ جاوید درباره سرنوشت ویدیوهایی که از این استادان جمع‌آوری شده است، گفت: «آن زمان از یکی از دوستان در خواست کردم به عنوان پژوهشگر این کار، نسخه‌ای از اجرای آن را داشته باشم اما چیزی به ما تحویل داده نشد و امروز که 20 سال از این ماجرا می‌گذرد، هنوز هم نمی‌دانم این فیلم‌ها کجاست و دست کیست.
این فیلم‌ها گنجینه‌ای از بزرگان موسیقی اقوام ایران است که دیگر در بین ما نیستند؛ از استاد نورمحمد درپور تا دیگر اساتید مانند مرشد مصطفی طبیب بهترین غزل‌خوان مناقبی زورخانه‌های تهران. متأسفانه بی‌توجهی و بی‌تفاوتی برخی از مسئولان و نگرش‌های غلط به فرهنگ و مسائل فرهنگی و پژوهشی موجب پدید آمدن چنین اتفاقاتی شده است.»
این پیشکسوت حوزه پژوهشی موسیقی اقوام ایران در تعریف «مناقب‌خوانی» بیان داشت: «مناقب‌خوانی هنری بسیار ارزشمند، دیرینه و پرتنش در تاریخ ایران و اسلام است. مناقب‌خوانی هنر ساده‌ای نیست، هنری است که ایرانی‌ها برایش خون داده و شهید داده‌اند، چرا که مناقب‌خوانان آداب ایرانی را با آیین‌های دینی آمیخته بودند، برای مثال بالابردن دست و دعا کردن از آداب ایرانی‌هاست که در ادامه به مراسم دینی ورود پیدا کرد. اما در برهه‌ای از تاریخ از سوی حاکمی در بغداد، بالا بردن دست هنگام دعا ممنوع شد و با برخورد تند و حتی قطع دست مواجه شدند و مأموران دولتی در یک روز هزار دست را قطع کردند و این تاریخچه‌ای از این هنر آیینی است. حتی در تاریخ نوشته شده یکی از حکام دستور می‌دهد هر کسی زبان به مناقب‌خوانی بگشاید زبانش را از حلقومش بیرون بکشند و این اتفاق رخ داد. در مثالی دیگر زمانی که اشرف افغان به اصفهان می‌آید و حاکم این شهر می‌شود، دستور می‌دهد گردن مناقب‌خوان را قطع کنند و داستانی پدید می‌آید که بعد‌ها آقای مرشد ترابی در مناقب‌خوانی عنوان کرد و یکی از بهترین داستان‌های مربوط به تاریخ مناقب‌خوانان در ایران است.»
او در ادامه افزود: «مناقب شعری است فاخر با استفاده از سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام که در بیان خصلت‌ها و شخصیت این بزرگان خوانده می‌شود و به نوحه‌های مختلفی چون مناقب علوی، مناقب فاطمی، مناقب رضوی و مناقب حسینی هم تقسیم می‌شوند و همه آنها در ستایش و بیان سیره ائمه علیهم‌السلام هستند که توسط ایرانیان در طول زمان سروده شده و بعد خوانندگان آن را به شیوه‌های مختلف خوانده‌اند و همین خواندن‌ها و هنر مناقب‌خوانی موجب شده، بخشی از موسیقی آوازی ما در طول تاریخ باقی بماند و به نسل‌های بعد منتقل شود اما متأسفانه به‌خوبی دیده نشد و آنچه که ما تلاش کردیم منفعل ماند و ادامه پیدا نکرد.»
هوشنگ جاوید در ادامه افزود: «مناقب‌خوان‌ها همیشه مورد توجه مردم بوده‌اند. حتی در میان اهل سنت هم این آیین وجود داشت. البته آنها درقبال مناقب‌خوانی شیعه، فضائل‌خوانی که درباره صحابه بود، می‌خواندند. اما فضائل‌خوانی مانند مناقب‌خوانی به آن شکل در ایران گسترش پیدا نکرد. هنوز هم در بخشی از مناطق کشورمان مناقب‌خوانی انجام می‌گیرد و این هنر به میان خوانندگان و موسیقی‌های بومی استان‌های مختلف راه پیدا کرد اما متأسفانه با فوت این بزرگان و نبود جایگزین برای این افراد و در ادامه ممنوعیت‌هایی که به وجود آمد، منقبت‌خوانی رو به فراموشی رفت.»این پژوهشگر موسیقی اقوام در ادامه صحبت‌هایش گفت: «هنر مناقب‌خوانی از قرن اول هجری در ایران آغاز شده است. در ابتدا ایرانیان به زبان عربی می‌خواندند و بعد‌ها به زبان فارسی خوانده شد و تقریباً در اشعار تمامی شاعران ایرانی مناقب‌خوانی دیده می‌شود. این آیین در تمامی مناطق و اقوام ایران از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب وجود دارد و شنیده می‌شود، البته شیوه‌های آوازی آنها با یکدیگر متفاوت است؛ در یک منطقه چهارگاه می‌خوانند و در جای دیگر در دستگاه شور و... البته در حال حاضر مناقب‌خوان جدی نداریم و افرادی که دارای سابقه و پیشکسوت این هنر بودند دیگر در بین ما نیستند.»او درباره اینکه مناقب‌خوانی در سوگ بیشتر مورد استفاده است یا سور، پاسخ داد: «مناقب‌خوانی بیشتر در شادی‌ها اجرا می‌شود و به همین سبب است که در ماه مبارک رمضان و البته در عروسی‌ها اجرا می‌شود. البته در زمان سوگ هم با توجه به موضوعات متنی، مناقب‌خوانی مورد استفاده است.» به گفته هوشنگ جاوید، در اغلب کشور‌های مسلمان‌نشین همچون شبه‌جزیره هند، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، ترکیه، سوریه، لبنان و حتی جمهوری آذربایجان، هنر مناقب‌خوانی کاربرد دارد. او درباره حفظ و گسترش این هنر بیان داشت: «بارها گفته‌ام و بار دیگر تأکید می‌کنم، باید هنرهای آیینی کشورمان به‌صورت یک رشته هنری در شاخه‌های مختلف در دانشگاه تعریف و تدریس شود. جالب است بدانید هنر شبیه‌خوانی به ثبت میراث جهانی رسیده است ولی در دانشگاه‌های ما تدریس نمی‌شود و این باعث تأسف است. مسئولان فرهنگی ما باید به این موضوع توجه بیشتری داشته باشند. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در همکاری و تعامل با وزارت فرهنگ و آموزش عالی، باید دستورالعملی ایجاد کند تا این هنرها در قالب یک رشته دانشگاهی تدریس شود. جای تأسف است که بگویم در دانشگاه‌هایمان مدرک دکتری در رشته آواز ایرانی وجود ندارد؛ هنری که اصالتاً ایرانی است و کهن. اگر این رشته در دانشگاه تعریف شود هم به لحاظ اقتصادی و هم جذب و گسترش این رشته بسیار اثر‌گذار خواهد بود.»