جایگاه عدالت اجتماعی در سیره رضوی
تحقق عدالت در جامعه توحیدی
حجت‌الاسلام سیدقاسم رزاقی موسوی
استاد تاریخ و سیره اهل‌بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
مفهوم قسط به معنای «عدالت اجتماعی» از آموزه‌های اسلام است که به موجب آن، قرآن کریم در آیه ۲۵ سوره حدید می‌فرماید: «ما رسولان خود را با نشانه‌های روشن فرستادیم و با آنها کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند». به این اعتبار، امام رضا(ع) هم به ما تعلیم دادند که عدالت اجتماعی از اصول اساسی اسلام است و برای ایجاد یک جامعه عادل، عدالت اجتماعی اصلی ضروری است. در این گفتار، به جایگاه عدالت اجتماعی در سیره رضوی و پیش‌شرط‌های آن از دیدگاه امام رضا(ع) اشاره خواهیم کرد.
امام رضا(ع) شرط تحقق عدالت اجتماعی را به نگاه توحیدی و معنویت متصل می‌کنند و تحقق کامل عدالت اجتماعی را در تحقق جامعه توحیدی می‌دانند. از این رو، به باور ایشان، برای تحقق عدالت اجتماعی، نخست، باید جامعه را الهی و معنوی کنیم و ارکان جامعه و قانون جاری در جامعه باید خدایی و بر محور دین باشد: «همانا خدا (خلق را) فرمان به عدل و احسان می‌دهد و به بذل و عطا خویشاوندان امر می‌کند و از افعال زشت و منکر و ظلم نهی می‌کند و به شما پند می‌دهد، باشد که موعظه خدا را بپذیرید.» (نحل/90)
بر این اعتبار، امام رضا(ع) وظیفه اصلی امامت را توحیدی نمودن جامعه با تحقق بخشیدن به احکام دین می‌دانند. در اندیشه ایشان، عدالت و عصمت شرط امامت است و تحقق‌بخش چنین امری با خلیفةالله و کسی است که خود معصوم و عادل باشد و اهل گناه و معصیت نباشد و در بُعد اجتماعی باید زمینه‌ساز عدالت و رفع ظلم در جامعه باشد زیرا او جانشین پیامبر(ص) است که فرمود: «أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَینَکم» و «قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ».
از نگاه امام رضا(ع) اساس پلیدی‌ها بی‌عدالتی و اساس پاکی‌ها رعایت عدالت میان «خود و خدا(توحید)» «خود و خود(تقوی)» و «خود و دیگران(انصاف)» است و این مبنای عدالت اجتماعی است.
در نظر امام رضا(ع) حاکم اسلامی باید سه شرط اساسی «پرهیز از ظلم»، «عدالت» و «وفای به عهد» را دارا باشد تا بتواند تحقق عدالت اجتماعی را زمینه‌سازی کند. ایشان این سه شرط را با ارجاع به حدیثی از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کنند که می‌فرمایند: «هرکس در معاشرت با مردم به آنان ظلم نکند، دروغ نگوید و خلف وعده ننماید، جوانمردی‌اش کامل، عدالتش آشکار، برادرى با او واجب و غیبتش حرام است.»
زمانی که امام رضا(ع) در خراسان بودند، گروهی از صوفیان به ایشان گفتند: «مأمون این مقام را به شما داده است، زیرا شما شایسته‌ترین مردم به این مقام هستی، اما لازم است که لباس پشمینه بپوشی؛ لباسی که شایسته شما است در بر کنید...» امام رضا(ع) فرمود: «از امام، لباس پشمینه و زهد‌فروشی نخواهید، بلکه امام باید عادل باشد و راست بگوید و به وعده‌ها وفا کند.»
پیامد استقرار اجتماعی عدالت
امام رضا(ع) می‌فرمایند: اسْتِعْمَالُ الْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ مُؤْذِنٌ بِدَوَامِ النِّعْمَهِ؛ به کارگیرى عدل و احسان و نیکویى موجب دوام و باقى ماندن نعمت مى‌شود چراکه رفع نعمت با دروغگویی و ظلم حاکم ارتباط مستقیمی دارد. از نگاه امام رضا(ع) گناه و ظلم حاکمان موجب از دست دادن نعمت یا جلوگیری از نزول نعمت از سوی خداوند می‌شود. بعد از مواجه شدن با خشکسالی، مأمون از امام(ع) درخواست کرد که حضرت نماز باران بخواند، در این هنگام حضرت می‌فرماید:« إِذَا کذَبَتِ الْوُلَاه حُبِسَ الْمَطَرُ» دست روی نکته‌ای می‌گذارند که به سلطان مرتبط است، در اثر عمل بد سلطان و حاکم نتیجه عمل او به خودش و رعایای او برمی‌گردد و آن حضرت، علت خشکسالی و حبس باران را، دروغگویی والیان و متولیان امور بیان می‌کند و با وجود آنکه آن حضرت یک منصب سیاسی مهم دارد با این حال حقایق و ضعف‌های دستگاه سیاسی را کتمان نمی‌کنند و این یکی از مهم‌ترین پیامدها و اثرات استقرار اجتماعی عدالت است.