فلسفه فرهنگی اربعین
دکتر محمدرضا سنگری
مدیر گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
در اربعین به زیارت آرمان پیغمبر اکرم(ص) می‌رویم. امام حسین(ع) شهادت را برگزید و برای از میان برداشتن دو آفت روزگارش یعنی «جهل» و «حیرت»، از جان مبارک خود و خانواده‌اش گذشت. منظور از «حیرت» سطحی از سردرگمی است یعنی کسی که نمی‌داند کجا است؟ با چه کسی است؟ و بر چه کسی است؟ به عبارتی، نه خود را می‌فهمد نه جایگاهی را که هست می‌شناسد نه نسبت به کسی که در مقابلش قرار دارد، شناختی دارد. بر این اساس، اربعین «پایان جهل انسانی» است. اربعین تنها شکست یزید نیست؛ شکست 40 سال تبلیغات بنی‌امیه علیه خانواده علوی است. اربعین آغاز حرکت‌های بزرگ است و این نکته‌ای است که باید نسبت به آن آگاه باشیم و در راهپیمایی عظیم اربعین به فلسفه این حرکت بزرگ بیندیشیم. متأسفانه آنچنان که باید با «فلسفه فرهنگی اربعین» آشنا و نسبت به آن آگاه نیستیم در حالی که باید نسبت به عناصر و سازه‌های فرهنگی آن بیش از این توجه داشته باشیم. در امروز و اکنون جهان اسلام و جهان تشیع پرسشی که باید به آن توجه داشته باشیم، این است که شیعیان چگونه در طول سالیان اخیر، اربعین را پاس داشته و آیین آن را تا به امروز زنده نگه داشته‌اند؟ واقعیت این است که همچنان که هر فرد اصولی را در زندگی سر لوحه کار و عملش دارد، هر رخداد و حرکت فرهنگی هم از اصول و ضوابطی پیروی می‌کند و اربعین هم از این قاعده مستثنی نیست و از آن جمله می‌توان به «وحدت»، «همدلی» و «همراهی» در این اجتماع فرهنگی اشاره کرد که طی آن افراد علیرغم اینکه همدیگر را نمی‌شناسند اما همدیگر را می‌فهمند؛ به این معنا که می‌فهمند چرا آمده‌اند و چه کسی هستند؟
اصل دوم همزبانی است، منظور زبان رفتاری واحد است که طی آن افراد در رفتارهایی چون اشک ریختن و نوحه‌خوانی و... شریک می‌شوند.
اصل سوم، مقصد واحد است که همه می‌دانند کجا و با چه هدف می‌روند.
اصل چهارم، سلوک واحد است. طی حرکت اجتماعی اربعین حتی اگر امکانات هم نباشد، همه در طی این سلوک و طریق معنوی از هیچ کمکی به هم دریغ نمی‌کنند و این جنس از تعاملات به نوعی وجهی تمدنی داشته و عرصه را برای ظهور آماده می‌کند.
اصل پنجم، اندیشه واحد است که در عشق به اهل‌بیت(ع) ریشه دارد. این پیوستگی با مرور روایی کربلا در طول این سفر اتفاق می‌افتد و با نوعی همسانی محقق می‌شود.
مکتوب حاضر، متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکتر سنگری است که در نشست «اربعین، فرهنگ، زبان» در محل پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ارائه شد.