ضرورت ایجاد اورژانس روانپزشکی و مداخله در زمینه اعتیاد به روانگردان‌ها
کسی زیر بار شیشه نمی‌رود
سمیه افشین‌فر
خبرنگار
«یک پسر دارند و یک دختر. دخترشان هر از چند گاهی به آنها سر می‌زند. موضوع، پسرشان است که مشکل دارد. معتاد شد و حالا وضعیت روانی سالمی ندارد. هر شب دعوا راه می‌اندازد. داد و بیداد هر شب آنها کلافه مان کرده. اول با دعوا و فحاشی شروع می‌شود و بعد صدای شکستن وسایل خانه می‌آید. پیرزن و پیرمرد، کاری از دستشان برنمی آید. از روبه‌رو شدن با همسایه‌ها پرهیز می‌کنند و اگر اتفاقی با ما روبه‌رو شوند فقط عذرخواهی می‌کنند. سر و صداها آزاردهنده است ولی ما بیشتر نگران خودشان هستیم. آخرین باری که دخترشان به دیدن آنها آمد دعوای شدیدی شد، انگار پسر دچار توهم شده بود و می‌خواست به خواهرش آسیب بزند.»
اینها روایت همسایه سامان، پسر 40 ساله‌ای است که درگیر اعتیاد با مواد روانگردان شده. تا قبل از اینکه به اعتیاد دچار شود برای خودش کار و زندگی مستقلی داشت اما اعتیاد باعث شد همسرش ترکش کند و شغلش را هم از دست بدهد. سامان به خانه پدر و مادرش برگشت، اعتیادش شدت گرفت و اوهام و افکار به سراغش آمدند. حالا زندگی دارد کم کم از مدار اصلی‌اش خارج می‌شود. زندگی با سامان برای پیرزن و پیرمرد عذابی دردناک شده است.
سارا خواهر سامان به «ایران» می‌گوید: «من فقط نگران پدر و مادرم هستم، سامان کودک نیست که بتوانیم به راحتی او را به مراکز ترک اعتیاد ببریم. از طرفی چند بار با اورژانس تماس گرفته‌ایم تا بیایند و او را ببرند اما اورژانس به ما گفته «ما وظیفه‌ای نداریم و کاری از دستمان بر نمی‌آید.» چند بار با کلانتری تماس گرفتیم اما آنها هم او را نمی‌برند و حاضر به مداخله نیستند. به ما گفتند به اورژانس بهزیستی زنگ بزنید. با آنها هم تماس گرفتم و گفتند «در زمینه اعتیاد کاری از آنها ساخته نیست.» با توجه به آمار مصرف کنندگان مواد مخدر صنعتی که اثرات زیانبار روانی ایجاد می‌کند و می‌تواند باعث افزایش آمار جرم در سطح جامعه شود، سؤال این است که خانواده‌های اسیر در دام اعتیاد با مواد مخدر صنعتی چه اقدام‌های پیشگیرانه‌ای می‌توانند انجام دهند تا از آسیب‌های فرد معتادی که از سلامت روان کافی برخوردار نیست در امان بمانند؟
اورژانس موظف به مداخله است
موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، به خبرنگار «ایران» می‌گوید: «بر اساس قوانین جاری کشور در حوزه‌های مختلف ازجمله سلامت و فوریت‌های درمان، تکالیفی بر عهده سازمان‌ها و دستگاه‌های مرتبط گذاشته شده است، همین طور در حوزه مواد مخدر بخصوص در مواقعی که امنیت فرد و خانواده مورد تهدید قرار می‌گیرد، تکالیف دستگاه‌های متولی مشخص شده است. بنابراین زمانی که فرد درگیر اعتیاد است و نیاز دارد تا خدمات درمانی را سریع دریافت کند و چون اگر این خدمات را دریافت نکند منجر به فوت او می‌شود، فوریت‌های پزشکی یا همان اورژانس پزشکی 115 به واسطه تکالیف قانونی که دارد باید وارد عمل شود. در واقع هر کسی که نیاز به خدمات «فوری» پزشکی داشته باشد با هر بیماری، مسئولیت آن با اورژانس پزشکی است، حالا چه بیمار فردی با بیماری خاص باشد یا بیمار اعصاب و روان یا فرد درگیر اعتیاد.»
موسوی چلک در پاسخ به این سؤال که خیلی از اوقات فرد معتاد نیاز به مراقبت پزشکی ندارد اما اثرات موادی که مصرف کرده می‌تواند جان افراد دیگر را به خطر بیندازد؛ در این مواقع چه باید کرد؟ می‌گوید: «اگر فرد نیاز به خدمات درمانی نداشته باشد، خانواده باید فرد را به مراکز درمان اعتیاد ارجاع دهند. مراکز درمانی اعتیاد هم در سطح کلان یا تحت مدیریت وزارت بهداشت هستند یا تحت مدیریت بهزیستی. این دو سازمان مسئولیت ارائه خدمات درمان اعتیاد را با انواع خدمات درمانی دارند و خانواده می‌تواند به تناسب شرایط فرد راهنمایی لازم را بگیرد. اگر هم به هر دلیلی اعضای خانواده به اطلاعات کافی دسترسی ندارند می‌توانند با 09628 خط ملی اعتیاد تماس بگیرند و اطلاعات لازم را دریافت کنند. در خط ملی اعتیاد مشاوران خبر‌ه‌ای هستند که بهترین اطلاعات را در اختیار خانواده‌ها قرار می‌دهند.» وی با اشاره به اینکه اورژانس پزشکی ظرفیت و توان ارائه خدمات به فوریت‌های سلامت روان را ندارد، می‌گوید: «اورژانس فوریت‌های پزشکی ظرفیت گسترش خدمات را ندارد، البته شاید نیازی هم نباشد. وقتی می‌گوییم فوریت پزشکی اسم آن معلوم است یعنی موارد فوریتی که برای کنترل در محل به فوریت پزشکی نیاز دارند. نباید انتظار داشته باشیم هر کسی که بیمار می‌شود حتی اگر خانواده توان بردن او را به مراکز ندارند، اورژانس 115 او را ببرد!»
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی معتقد است «اورژانس اجتماعی در حوزه اعتیاد و بیمارانی که دچار آسیب‌های روان شده‌اند نمی‌تواند خدماتی ارائه کند چون کارشناسان این اورژانس تنها در حوزه خشونت خانگی، کودک آزاری و اقدام به خودکشی آموزش دیده‌اند و تخصصی در حوزه اعتیاد ندارند. اعتیاد، حوزه‌ای کاملاً تخصصی است و در مواقع اضطراری بهتر است خانواده و اطرافیان، فرد را به مراکز منتقل کنند. کارشناسان خط ملی اعتیاد که توسط سازمان بهزیستی و ستاد مواد مخدر ریاست جمهوری ایجاد شده است، می‌توانند هر راهنمایی را متناسب با شرایط ارائه دهند.»
معتاد متوهم را نمی‌توانیم به مراکز هدایت کنیم
دکتر فرهاد اقطار، معاون پیشگیری و درمان اعتیاد مرکز توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی کشور با اشاره به اینکه در موارد اعتیاد به مخدرهای جدید مثل شیشه نیاز به بستری کردن افراد وجود ندارد، به «ایران» می‌گوید: «زمانی که فردی هروئین یا تریاک مصرف می‌کند نیاز به بستری شدن وجود دارد، چون دچار بدن درد می‌شود. ولی در مخدرهای جدید مثل آمفتامین یا شیشه نیاز به بستری کردن نیست. شیشه فقط توهم ایجاد می‌کند. کسی که توهم دارد را کجا می‌توانیم بستری کنیم؟ بنابراین باید با اورژانس «پزشکی» به او خدمات «روانپزشکی» ارائه کنیم. نمی‌توانیم این فرد را به مراکز ترک اعتیاد ببریم چون اختلال این فرد توهم است و اختلالی نیست که با متادون درمان شود. نمی‌توانیم برای او کاری انجام دهیم چون ممکن است به فرد دیگری آسیب بزند.»اقطار با اشاره به «ماتریکس درمان» که مصوب وزارت بهداشت است، می‌گوید: «در ماتریکس درمان هم، برای معتادان به مواد مخدر جدید متادون تجویز نشده است و صریحاً آمده که این افراد باید خدمات روانپزشکی، روانشناسی و روان درمانی دریافت کنند و وضعیت آنها باید مورد پیگیری قرار گیرد. چرا که جنس اختلال این مواد جسمی نیست و روانی است و برای درمان آن باید تکنیک‌های روانشناسی از سوی وزارت بهداشت طراحی و اجرا شود. بنابراین در این موارد اورژانس پزشکی باید وارد شود، البته قدم اول در درمان اعتیاد همراهی و تمایل خود فرد است. اما فردی که دچار توهم می‌شود و در خانه است را نمی‌توانیم به مراکزمان هدایت کنیم، پس این افراد باید در ماتریکس درمانی قرار گیرند و خدمات روانپزشکی دریافت کنند. چون ممکن است مشکل آنها باعث آسیب به دیگران شود. این افراد ابتدا باید به روانپزشک مراجعه و دارودرمانی را برای آنها شروع کنند تا بتوانند رفتارشان را کنترل کنند و به دیگران آسیبی نرسانند. تنها اورژانس پزشکی مجوز مداخلات دارویی دارد.»
وی در پاسخ به این سؤال که اگر اورژانس اجتماعی بتواند در این حوزه‌ها هم به ارائه خدمات بپردازد، آیا تصور نمی‌کنید از حجم مشکلات در این حوزه کاسته شود؟ می‌گوید: «اورژانس اجتماعی چنین امکان و مجوزی ندارد و فقط برای کمک به مواردی مثل کودک آزاری و خشونت می‌تواند وارد عمل شود. از سالی که در زیر مجموعه وزارت رفاه قرار گرفتیم اجازه دخالت در امور درمانی نداریم. بهزیستی نمی‌تواند در این حوزه وارد شود. وقتی از درمان اعتیاد حرف می‌زنیم یعنی فرد باید در روند درمان قرار گیرد. این درمان می‌تواند با دارو یا ارائه خدمات روانپزشکی باشد.»
معاون پیشگیری و درمان اعتیاد مرکز توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی کشور با انتقاد از اینکه آخرین آمار شیوع شناسی مصرف مواد مخدر به سال 97 برمی‌گردد در حالی که باید هر سه سال آماری از شیوع مصرف مواد مخدر در کشور داشته باشیم تا بتوانیم سیاستگذاری‌ها را بر مبنای آن تنظیم کنیم، می‌گوید: «آماری که در آن شیوع شناسی داریم به سال 97 تعلق دارد و از آن سال آمار شیوع شناسی انجام نشده است. ما باید حجم خدمات را بر اساس شیوع شناسی انجام دهیم و نیازمند این هستیم که شیوع شناسی انجام و وظایف دستگاه‌های متولی بازتعریف شود. تقریباً باید هر سه سال یک بار برآوردی از شیوع مواد مخدر در جامعه انجام و نتایج، به دستگاه‌ها اعلام شود چون باید حجم خدمات را بر اساس آن شیوع تعیین کنند.»با وجود اینکه به نظر می‌رسد یکی از اصلی‌ترین متولیان در این زمینه وزارت بهداشت باشد اما متأسفانه هیچ کدام از متولیان این وزارتخانه حاضر به گفت‌و‌گو درباره «ماتریکس درمان اعتیاد» و اقدامات این وزارتخانه در حوزه اعتیاد نشدند.
بــــرش
درمانگران دستورالعمل درمانی را به‌درستی اجرا کنند
سازمان بهزیستی از سال ۱۳۸۸ با همکاری مسئولان دفتر اعتیاد بهزیستی و ستاد مبارزه با موادمخدر، خط ملی وابستگی به مواد را برای پاسخگویی به سؤالات افراد در زمینه پیشگیری از اعتیاد و منابع و مراکز مرتبط برای درمان و سایر حمایت‌های روانی و اجتماعی، راه‌اندازی کرد. پشت این خط با شماره تلفن ۰۹۶۲۸، حدود ۲۰ مشاور، هر روز از ساعت ۸ صبح تا ۹ شب آماده پاسخگویی و ارائه مشاوره به افرادی هستند که درباره اعتیاد، داروها و نحوه استفاده از آن و نشانی مراکز درمانی ترک اعتیاد که دارای مجوز از سازمان بهزیستی کشور و وزارت بهداشت هستند، اطلاعات تخصصی می‌خواهند.
دکتر اقطار، معاون پیشگیری و درمان اعتیاد مرکز توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی کشور با اشاره به اینکه سالانه بین 450 تا 470 هزار نفر تماس با خط ملی اعتیاد گرفته می‌شود، می‌گوید: «خانم‌های بین 18 تا 45 ساله، بیشترین تماس گیرندگان با خط ملی اعتیاد هستند، اما این آمار به این معنا نیست که میزان مصرف مواد در بین زنان بالاتر است، بلکه بیشتر آنها اطلاعاتی را برای کمک به همسر، فرزند و پدر خود جمع‌آوری می‌کنند و برای همین با این خط تماس می‌گیرند.»
اقطار با بیان اینکه ترکیب مواد صنعتی با متادون اصولی نیست، می‌گوید: «از جنس سؤال‌هایی که تماس گیرندگان می‌پرسند، متوجه شده‌ایم اکثر سؤال‌ها درباره ترکیبی از مواد صنعتی و متادون است که متأسفانه در حال گسترش است. فرد معتاد به درمانگر مراجعه کرده است و درمانگر به جای اینکه او را در ماتریکس درمان قرار دهد بلافاصله متادون را شروع کرده است. این مشکل از شیوه‌های درمانی ماست. باید اول دستورالعمل‌های درمانی را به درستی اجرا کنیم. کسی که مواد مخدر صنعتی استفاده می‌کند، نباید متادون هم مصرف کند. او باید اول در ماتریکس قرار گیرد و مشکلاتش برطرف شود. ترکیب مصرف مواد روند درمان را سخت‌تر می‌کند. مثل بعضی از پزشکان که تا می‌گویید سرماخورده‌ام کلی دارو می‌دهند! خیلی از کسانی که در زمینه درمان اعتیاد هم کار می‌کنند برای هر کسی بلافاصله متادون تجویز می‌کنند! در درمان اعتیاد، هر فردی درمان خاص خودش را دارد. نمی‌توان بدون در نظر گرفتن اینکه فرد چه ماده‌ای و چه مدت مصرف کرده است، از متادون استفاده کرد. فرد باید از خدمات روانشناسی بهره ببرد، وگرنه در آینده با حجمی از افرادی روبه‌رو خواهیم شد که دو تا سه ماده مخدر را مصرف می‌کنند و این خطرناک است.
بــــرش
متادون درمان هر اعتیادی نیست
دکتر شاهین شادنیا رئیس بخش سم شناسی بیمارستان لقمان به «ایران» می‌گوید: «بیشتر کسانی که مواد مخدر مصرف می‌کنند در واقع مصرف کننده ترکیبات مختلف هستند و معمولاً فقط به یک ماده مخدر بسنده نمی‌کنند. انگار از علایق آنان، تجربه کردن ترکیبات مختلف است. الگوی چند ماده‌ای در مصرف‌های این افراد زیاد دیده می‌شود و این به شخصیت و روحیات این افراد برمی‌گردد که ترکیبات مختلف را مصرف می‌کنند تا سرخوشی موقت را تجربه کنند. همین تجربه موقت، آنان را به استفاده و ترکیب بیشتر تشویق می‌کند.
مقدار بیشتری از دارو را مصرف می‌کنند تا جایی که علائم مسمومیت با متادون برایشان ایجاد می‌شود. متادون یا هر ماده دارویی دیگری وقتی زیاد مصرف شود، خطر مسمومیت دارد. حتی بیماری داشتیم که به خاطر مصرف زیاد استامینوفن مسموم شده بود. در هر ماده دارویی با مصرف بیش از حد، امکان مسمومیت بالاست.»
این متخصص سم شناسی با بیان اینکه مسمومیت در قدم اول بر تنفس بیمار اثر می‌گذارد، می‌گوید: «عمق و تعداد تنفس فرد کاهش پیدا می‌کند و حتی در خطر ایست تنفسی قرار می‌گیرد، به علت اختلال در تبادل اکسیژن و نرسیدن اکسیژن به مغز، بیمار دچار آسیب‌های مغزی می‌شود.»
شادنیا تأکید می‌کند: «متادون تأثیری در درمان ترکیبات جدید مثل شیشه ندارد. متادون باید فقط برای افراد معتاد تزریقی که عمل‌های پرخطر ناشی از اعتیاد (مثل تزریق) دارند استفاده شود. فقط در این افراد مصرف متادون توصیه می‌شود تا به جای اینکه از هروئین یا ترکیبات تزریقی دیگر استفاده کنند، از متادون استفاده کنند. استفاده از متادون را برای درمان وابستگی به تریاک و شیشه توصیه نمی‌کنیم و این کار اشتباه است.
