سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور فردا برای حضور در پانزدهمین نشست سران «بریکس» به دعوت رسمی «سیریل رامافوزا» رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی عازم شهر «ژوهانسبورگ»، محل برگزاری این اجلاس خواهد شد. اجلاسی که افزون بر رهبران 5 کشور اصلی، سران ۷۰ کشور دیگر جهان در آن حضور خواهند یافت و فرصتی فراهم می‌شود تا رئیس‌جمهور علاوه بر سخنرانی و تبیین مواضع اصولی جمهوری اسلامی با شمار زیادی از همتایان خود به صورت چهره به چهره به گفت‌و‌گو بنشیند. این در حالی است که هیچ یک از کشورهای اصلی بلوک غرب، جایی در فهرست دعوت‌شدگان ندارند. چنان‌که به رغم پافشاری «امانوئل مکرون»، رئیس‌جمهور فرانسه جهت حضور در این اجلاس، فرصتی برای مشارکت پیدا نکرد. اجلاس«ژوهانسبورگ» در حالی برگزار می‌شود که تهران دو هفته پیش میزبان نشستی بود که اعضا، مقامات و سفرای 5 کشور عضو گروه بین‌المللی «بریکس» شامل هند، چین، برزیل، روسیه و آفریقای جنوبی همراه با شمار زیادی از دیپلمات‌ها و تحلیلگران بین‌الملل در آن حضور یافتند و با تبیین رویکردهای کشورهای عضو مقدمات نشست سران را فراهم ساختند.
شکل‌گیری ایده
«بریکس» شورایی برآمده از مشارکت 5‌کشور چین، روسیه، هند، برزیل و آفریقای‌جنوبی است که در دهه‌های اخیر نامشان در بحبوحه رقابت اقتصادهای نوظهور بر سر زبان‌ها افتاد. ایده اولیه احداث این گروه به‌واسطه بروز تحولاتی شکل گرفت که پیش از آن در روند تقابل کشورهای غیر غربی با کشورهای بزرگ بلوک غرب به وجود آمده بود؛ مواجهه‌ای که عزم این دسته از کشورهای خارج از بلوک غرب را جزم کرد تا با به‌وجود آوردن نهادی مستقل و بین‌المللی، منافع و مطلبات اقتصادی و سیاسی خود را فارغ از رویکرد یکجانبه گرایانه امریکا و همپیمانان اروپایی‌اش دنبال کنند.
ظرفیت‌های مهم بریکس
این کشورها در پی این رویارویی و پس از فرجام شکست رویکرد مداخله جویانه امریکا در کشورهای منطقه خاورمیانه تصمیم گرفتند گروهی را تشکیل دهند که «بریکس» نام گرفت و در سال ۲۰۱۲ اعلام موجودیت کرد. کشورهای عضو این گروه به عنوان یک ائتلاف فراقاره‌ای که کوشیده‌اند چهارچوب جدیدی را برای اقتصاد و سیاست جهانی بنا کنند، در مجموع ۴۱ درصد جمعیت جهان، ۲۶درصد مساحت زمین در گستره 5‌قاره جهان، ۲۵ درصد تولید ناخالص جهانی و ۲۰ درصد تجارت جهانی را به خود اختصاص داده‌اند، همچنین مجموع جمعیت این گروه ۲.۸۸ میلیارد نفر و مساحت گستره جغرافیایی ۳۹.۷ میلیون متر مربع و تولید ناخالص این کشورها هم ۱۵.۸ هزار میلیارد دلار برآورد شده است.
اما آنچه ضرورت فعال کردن بیش از پیش این گروه را دوچندان می‌سازد، اهدافی است که کاستن از اعتبار دلار به‌عنوان ارز معیار تجارت بین‌المللی را دنبال می‌کند. چنان‌که تشکیل صندوق «ذخیره ارزی بین‌المللی» بر اساس ارز کشورهای عضو در دستور کار اعضای این کشورها قرار گرفته است. همچنین تشکیل یک بانک چندملیتی از دیگر دستورکارهای «بریکس» به شمار می‌آید که اعضا با هدف جایگزین کردن سامانه مالی ارتباطات بین‌بانکی جهانی، شکل‌گیری آن را دنبال می‌کنند.
آلترناتیو جهانی
«بریکس» در قیاس با دیگر نهادهای سیاسی و اقتصادی بین‌الملل یک گروه بزرگ و پرشمار به حساب نمی‌آید، بنابراین اعضای آن در حال طراحی مکانیسم‌هایی برای پیوستن کشور‌های دیگر و شکل دادن به سطحی فراگیرتر هستند. در امتداد این هدف، چین به دنبال افزودن بر تعداد اعضای این گروه است تا به این ترتیب اتحادیه جدیدی را تحت عنوان «بریکس پلاس» با شرکت ۱۱ کشور تشکیل دهد. در همین چهارچوب ایران، پاکستان، بنگلادش، نیجریه، کره، مکزیک، اندونزی، ترکیه، فیلیپین و ویتنام کشورهای تشکیل‌دهنده این سازمان خواهند بود؛ گروهی که در مقایسه با ائتلاف‌های بزرگی همچون«۲۰ G» یک مجموعه بزرگ بین‌المللی اقتصادی به شمار می‌آید و انتظار می‌رود افق روشنی پیرامون همگرایی اعضای آن در قالب این مجموعه ترسیم کند.
پیوند ایران
نقطه پیوند ایران با این گروه بین‌المللی در دعوت «پکن» از رئیسی برای سخنرانی در اجلاس سال گذشته «بریکس» که به میزبانی چین برگزار شد، شکل گرفت؛ زمانی که رئیس‌جمهور ایران در ویدیوکنفرانس سران کشورهای عضو این گروه، جمهوری اسلامی را شریکی پایدار و قابل اتکا خواند که می‌تواند نقش مهمی در اتصال «بریکس» به گلوگاه‌های انرژی و بازارهای بزرگ جهانی داشته باشد. رئیسی همچنین از آمادگی کشور برای به اشتراک گذاشتن همه توانمندی‌ها و ظرفیت‌های کشور از جمله ذخایر کم‌نظیر انرژی، شبکه‌های حمل‌و‌نقل و ترانزیت کوتاه و ارزان، ثروت استثنایی نیروی انسانی آموزش‌دیده و نیز دستاورد‌های علمی چشمگیر، برای نیل به اهداف «بریکس» سخن گفت. به گفته او، «بریکس» به عنوان نهادی پیشرو و متشکل از اقتصاد‌های بزرگ نوظهور توانسته است با ارائه الگو‌ها و ابتکارات مناسب، روند‌های جدیدی را در جهان شکل دهد.
تحقق منافع دوسویه
ذیل این اهمیت و نقشی که ایران می‌تواند در روند تحقق منافع دوسویه با اعضای «بریکس» داشته باشد، درخواست عضویت کشورمان در این گروه در نشست سال گذشته مطرح شد که چین و روسیه به استقبال آن رفتند. در حال حاضر ۱۹ کشور تقاضای عضویت در گروه بریکس را مطرح کرده‌اند و جمهوری اسلامی جزو اولین کشورهایی بوده که تقاضای عضویت را مطرح کرده است. به اعتقاد ناظران، حضور رسمی ایران در این سازمان نقطه عطف بزرگی در روابط تجاری کشورهای بریکس خواهد بود. در همین چهارچوب، حسین امیرعبداللهیان در نشست دو هفته پیش در تهران، اهمیت ژئوپلیتیک کشورمان به نسبت دیگر کشورهای عضو را یادآور شد و از آغاز شراکت ایران و بریکس در برخی حوزه‌ها از جمله در کریدور شمال - جنوب خبر داد. وی در این رابطه گفته است: «همکاری‌های ایران و چین برای اتصال چین به خلیج‌فارس، دریای عمان و اقیانوس هند نیز عملاً چین و هند را به عنوان دو بنیانگذار بریکس به هم متصل می‌کند و از طریق حمل و نقل ترکیبی می‌تواند چین را به آفریقای جنوبی و حتی برزیل متصل کند.»
موقعیت ترانزیتی مهم ایران
این سخن به معنایی نشان می‌دهد ایران از یک سو در جایگاه منبع تأمین‌کننده انرژی و نیروی انسانی کارآمد و از سوی دیگر فراهم کننده امکان‌های ترانزیتی میان کشورهای اصلی عضو «بریکس» می‌تواند نقش اثرگذاری ایفا کند. دسترسی دریایی ایران به هند و آفریقا و از سوی دیگر، امکان اتصال به روسیه از طریق مسیرهای چندگانه (ترکمنستان، قزاقستان، قفقاز به روسیه و همچنین مسیر دریای خزر) و همچنین تلاش کشورهای آفریقایی برای یافتن مسیر جایگزین کانال سوئز که این کشورها را به کریدور جنوب- شمال ایران سوق می‌دهد، این امکان را فراهم می‌کند تا کشورمان به عنوان رابط بین کشورهای شرق، مرکز و جنوب آفریقا با روسیه و شمال اروپا نقش آفرینی کند. این در حالی است که در پی بروز جنگ اوکراین و مواجه شدن روسیه با محدودیت‌های ترانزیتی از جمله عدم دسترسی این کشور به گلوگاه‌های ترانزیتی بین‌المللی و چشم‌انداز مبهم تجارت این کشور با غرب، ضرورت دسترسی آسان به کریدورهای ترانزیتی مطلوب و ارزان را مطرح کرده و نقش ایران را که مناسب‌ترین مسیر دسترسی روسیه به محدوده آب‌های آزاد به شمار می‌آید، بیش از پیش برجسته ساخته که می‌تواند علاوه بر رفع نیازهای داخلی خود بتواند با کشورهای مشترک‌المنافع به آسانی تجارت کند.
به هر روی استقبال کشورهای عضو «بریکس» از پیوستن ایران به این گروه و تلاش پیوسته ایران برای فعال کردن ظرفیت‌های بالقوه بین‌المللی‌اش در قالب ائتلاف‌ها و مجموعه‌های سیاسی، اقتصادی و بین‌المللی، زیر سایه رویکرد همگرایی دولت سیزدهم ارزیابی می‌شود که می‌کوشد کمترین حضور و ظرفیتی را به فرصتی برای تحقق منافع ملی کشور تبدیل کند.