علی حیدری
کارشناس مسائل ترکیه

شامگاه بیستم ژوئیه سال 1974 که نجم‌الدین اربکان معاون نخست‌وزیر وقت ترکیه در هماهنگی با نخست‌وزیر بولنت اجویت، فرمان حمله به قبرس را صادر کرد، شاید کمتر کسی تصور می‌کرد که این اتفاق طی 50 سال آینده یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های سیاست خارجی ترکیه را رقم بزند.
ماجرا از این قرار بود که در آن سال، کودتایی در یونان رخ داد و نظامیان در قبرس با کمک یونان دست به اقداماتی زدند که این امر نگرانی ترکیه از وضعیت ترک‌تباران بخش شمالی قبرس را به همراه داشت. آنکارا نیز با استناد به قرارداد موسوم به «تفاهم گارانتی» که بین قبرس، انگلیس، ترکیه و یونان در سال 1959 به امضا رسیده بود، به این کشور لشکرکشی کرد تا به زعم خود مانع تهاجم نظامیان یونانی قبرس به اتباع ترک در این کشور شود.
در ابتدای امر، ترکیه و قبرس شمالی به دنبال ایجاد کشوری فدرالی بودند اما در نظرسنجی انجام شده، مردم قبرس جنوبی و نیکوزیا با آن مخالفت کردند و به دنبال آن، این منطقه در سال 1983 اعلام استقلال کرد که البته کسی نپذیرفت. پس از آن، دولت ترکیه و دولتمردان این منطقه به دنبال جدایی از سرزمین اصلی حرکت کردند و آنکارا به‌تدریج برای این منطقه سیستم سیاسی جداگانه‌ای ترتیب داد. مسأله قبرس به‌تدریج در سیاست خارجی ترکیه جایگاه مهمی یافت، به‌طوری که علی‌رغم تحریم نظامی امریکا، دست از آن نکشید.
این موضوع نزد آنکارا تا آنجا اهمیت دارد که طی چند دهه اخیر، هر فردی در ترکیه به ریاست جمهوری رسیده‌، اولین سفر خارجی خود را به این منطقه اختصاص داده است.
با روی کار آمدن اردوغان در سپهر سیاسی ترکیه، این موضوع اهمیت بیشتری یافت به‌طوری که او تلاش دارد در حوزه مدیترانه که به واسطه موقعیت جغرافیایی خاص و نیز منابع عظیم انرژی یکی از مهم‌ترین نقاط دنیا محسوب می‌شود، اثر‌گذاری داشته باشد و کنترل این منطقه را به دست گیرد.
بنا به اظهارات برخی کارشناسان منطقه، رئیس‌جمهور ترکیه حتی پا را از این هم فراتر نهاده و مقامات این منطقه را که کوچک‌ترین زاویه‌ای با او داشته باشند، کنار می‌گذارد که نمونه آن، در انتخابات پارلمانی قبرس شمالی رخ داد و مصطفی آکینجی رئیس این منطقه که از اقدامات اردوغان انتقاد می‌کرد، کنار گذاشته شد. برخی هم مدعی هستند، ترکیه با وعده پول به رأی‌دهندگان و نیز آوردن اتباع ترکیه‌ای به منطقه موفق شد در انتخاباتی نزدیک، ارسین تاتار را پیروز میدان کند و مصطفی آکینجی را کنار بگذارد.
ترکیه با استفاده از نیروی نظامی مستقر که بیش از 40 هزار نفر برآورد می‌شود و همچنین حمایت‌های سیاسی و اقتصادی خود از دولت محلی حمایت می‌کند و اجازه نمی‌دهد اپوزیسیون این منطقه حدود 300 هزار نفری فعالیت چشمگیری داشته باشد.
مجموع این سیاستگذاری‌ها نشان می‌دهد، اردوغان در دوره جدید ریاست جمهوری، 2مأموریت مهم را برای خود تعریف کرده است:
اول: تعیین تکلیف قفقاز، ایجاد کریدور و وصل کردن ترکیه به قفقاز و آسیای میانه به صورت زمینی که رؤیای حداقل 100 ساله سران ترکیه است.
دوم: به رسمیت شناساندن قبرس ترک‌نشین در سطح بین‌المللی و ایجاد 2 دولت در جزیره قبرس که مورد حمایت سازمان ملل نیز باشد. رئیس‌جمهور ترکیه در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی اقدامات وسیعی برای این هدف خود در پیش گرفته است. او ابتدا سراغ همپیمانان خود یعنی آذربایجان و پاکستان رفت تا بتواند آنها را برای رسمیت یافتن این منطقه راضی کند که هنوز موفق نشده است. در مرحله بعد سراغ کشورهای موسوم به سازمان کشورهای ترک‌زبان رفت که سال گذشته موفق شد اجازه حضور نماینده قبرس ترک‌نشین در این سازمان به عنوان عضو ناظر را به دست آورد. پس از آن در سفرهای خارجی و دیدارهای خود با همتایانش، یکی از محورهای گفت‌و‌گوی خود را موضوع قبرس شمالی قرار داد.
در همین راستا بود که هفته گذشته گفت‌و‌گویی تصویری با انور ابراهیم نخست‌وزیر مالزی داشت و مالزی اعلام کرد، پذیرفته با منطقه قبرس ترک‌نشین روابط تجاری داشته باشد و این منطقه در مالزی دفتر تجاری دایر کند.
چرا قبرس برای ترکیه اهمیت دارد؟
احمد داوود اوغلو، نخست‌وزیر پیشین ترکیه در کتاب خود با عنوان عمق راهبردی می‌نویسد: کشوری که به قبرس با سهل‌انگاری بنگرد، امکان ندارد در سیاست‌های منطقه‌ای و جهانی مؤثر باشد. این جزیره کوچک، مستقیماً بر ارتباطات راهبردی میان آسیا-آفریقا، اروپا-آفریقا و اروپا- آسیا تأثیر‌گذار است. داوود اوغلو، اهمیت قبرس برای ترکیه را در دو بخش تاریخی و جغرافیایی می‌داند و معتقد است، در بعد تاریخی مسئولیتی از دوره عثمانی متوجه جمهوری ترکیه است که بر اساس آن باید از شهروندان و اتباع ترک‌تبار در این جزیره حفاظت کند. در بعد جغرافیایی نیز با اشاره به اهمیت ژئوپلیتیکی این جزیره که آن را همچون یک ناو هواپیمابر طبیعی می‌خواند که بر کل مدیترانه شرقی مشرف است، معتقد است که حتی اگر یک ترک‌تبار یا مسلمان نیز در این جزیره نباشد، باز هم ترکیه نباید از آن دست بکشد، زیرا آینده قدرت ترکیه در این جزیره است. با توجه به موارد ذکر شده در بالا و نیز موضوع کشف ذخایر عظیم انرژی در عمق دریای مدیترانه می‌توان دریافت که اردوغان و تیم سیاست خارجی وی به هیچ عنوان از این جزیره دست نخواهند کشید. مضاف بر اینکه در راهبرد سیاست خارجی ترکیه که سال گذشته میلادی در شورای امنیت ملی این کشور به تصویب رسیده، بر عادی‌سازی روابط با همسایگان و کشورهای دارای اختلاف برای تمرکز بر مسأله مدیترانه تأکید شده است.
طی 50 سال گذشته چندین دور مذاکرات بین جمهوری قبرس و منطقه قبرس شمالی به ابتکار سازمان ملل برگزار شده که یکی از آنها ابتکار کوفی عنان، دبیر‌کل وقت سازمان ملل در سال 2006 بود، اما همگی آنها با شکست روبه‌رو شد، زیرا خواسته قبرس ترک‌نشین که ترکیه در پس آن قرار دارد، به رسمیت شناخته شدن این منطقه به عنوان جمهوری قبرس شمالی ترک‌نشین است. اگرچه در ماه‌های اخیر اخباری مبنی بر شناخت غیررسمی هم‌پیمانان ترکیه نظیر جمهوری  آذربایجان، پذیرفتن قبرس شمالی به عنوان عضو ناظر در سازمان کشورهای ترک‌زبان و یا دایر شدن کنسولگری روسیه در لفکوشیا مرکز قبرس شمالی برای ارائه خدمات کنسولی به شهروندان روس منتشر می‌شود اما باید گفت، به دلیل موضع قاطع سازمان ملل در عدم رسمیت، سیاست‌های امریکا و اروپا در حمایت از جمهوری قبرس و لابی گسترده یونان در این خصوص، امکان نتیجه‌گیری چندانی برای ترکیه در تلاش‌هایش قابل تصور نیست. بخصوص اینکه مردم این منطقه نیز از انزوای 50 ساله به تنگ آمده‌اند و خواستار تغییراتی در وضعیت خود هستند.