از اهدای کلاف نخ به قالیبافان روستایی تا تأمین آجر زلزله‌زدگان خوی
نذرهای گره‌گشا
ایران واشقانی فراهانی
گزارش نویس
گره با انگشتان خشکیده و ترک‌خورده زن قالیباف، به دور یک تار پیچیده و سر دیگر آن از پشت تار دومی می‌گذرد. سرنخ اضافی را که می‌برد، آهی عمیق می‌کشد. مد‌ت‌ها بود این طرح نیمه‌تمام روی دار قالی و در برابر چشمانش مانده بود. از همان وقت که بیماری، شوهرش را زمینگیر کرد و نتوانست خامه قالی تهیه کند. اما گاهی اتفاق‌ها شکل معجزه می‌شوند. مثل همان روز که یک تاجر و طراح فرش، نذر کرد ١٠٠ کلاف نخ بین ١٠٠ بافنده نیازمند در روستاهای بجنورد که خرج زندگی‌شان از دار قالی جور می‌شود، اهدا کند. شاید گره‌های این نخ‌ها، گره‌ای از معیشت کسی باز کند.
بخشش اموال با انگیزه رهایی از تنگناها، آرامش وجود و رسیدن به خواسته، دارای پیشینه و قدمت تاریخی است. اما ماه محرم که می‌آید، عاشقی حکایت دیگری دارد. پای جنون و شیدایی در میان است و هرکس برای بخشش مال خود، پا پیش می‌گذارد تا نوبت عاشقی‌اش برسد. این سخاوت هزار تو به وسعت یک سرزمین است.
در مناسبت‌های مذهبی، نذر کردن و نذری دادن‌ها، بخشی از فرهنگ و آیین شهرها است. هر کس به اندازه وسعش نذری می‌دهد. یکی غذا می‌دهد، دیگری کفش عزاداران را واکس می‌زند و در طرحی نو، نذر آجر برای خانه‌های زلزله‌زده شکل می‌گیرد. شاید تهیه غذای نذری یک آیین و سنت تاریخی باشد که برکت را به سفره و زندگی جاری می‌کند. اما نشاندن لبخند بر چهره دردمند یک بیمار یا ادای قرض یک بدهکار آبرومند، روایت دیگری از نذر است. عهد و پیمانی است که منفعت آن در فرهنگی که برایش کوچه و خیابان را محرمی کرده‌ایم، ماندگار می‌شود.
از قدیم، قیمه ظهر عاشورا تقریباً پای ثابت همه اجاق‌ها بوده است. شاید شله زرد، هلیم، قُرمه‌سبزی نیز بیشترین فراوانی را نسبت به سایر غذاهای ایرانی برای پخت نذری داشته باشد. اما از یک دهه گذشته با توزیع غذاهای فوری و فست فودها، شکل جدیدی از غذاهای نذری دیده می‌شود. نذری‌های متفاوت و متنوعی که براساس سلیقه و بودجه نذردهنده، تهیه و پخش می‌شود.
عاشورای سال قبل، مرکز نیکوکاری اصناف و بازاریان به تهیه و توزیع 800 عدد پیتزا بین مراکز ایتام، بهزیستی و خانواده‌های نیازمند در روز عاشورا اقدام کرد. آنها اعتقاد داشتند ممکن است هر کسی بتواند غذاهای سنتی را تهیه کند. اما بیشتر مددجویان و افراد نیازمند قادر به تهیه این غذای خاص نیستند و شاید هیچ‌وقت طعم آن را نچشیده باشند. غذایی که پخت آن سخت و زمان‌بر است.
حمید کریمی، رئیس مرکز نیکوکاری اصناف و بازاریان به «کمپین تهیه خانه برای بی‌پناهان» اشاره می‌کند که امسال جایگزین طبخ و توزیع غذا شد. اینکه بارها اتفاق افتاده که مستأجران ناچار به زندگی در چادر و گوشه خیابان شده‌اند: «برخی صاحبخانه‌ها کوتاه نمی‌آیند و اثاثیه مستأجر را بیرون می‌ریزند. مثلاً یک مورد که زن و مرد جوان دخترشان را به خانه فامیل سپردند و خودشان دو هفته به ناچار زیر چادر در کنار اثاثیه شان زندگی کردند یا زندگی خانواده‌ای با سه دانش‌آموز در پناه دیوار مدرسه. این خانواده‌ها به همت نیکوکاران، سروسامان گرفتند و هزینه ودیعه مسکن آنها، از همین مبلغ نذرها تأمین شد. قصد تغییر ماهیت نذرهای غذایی و کم‌اهمیت جلوه دادن آنها را ندارم، اما نیاز است به نذرهای متفاوتی که می‌تواند گرهی از مشکلات نیازمندان برطرف کند، توجه شود. هر چند نذر غذا هم بجاست اما باید دید کدام نذر در جامعه تأثیرگذارتر است.»
او به تهیه جهیزیه برای عروس‌های بی‌بضاعت هم اشاره می‌کند: نذر فقط برای روزهای عزا نیست. در جشن عید غدیر هم برای هر جهیزیه 20 میلیون تومان در نظر گرفتیم که نیکوکاران براساس نیت و توان‌شان، برای هر تعداد جهیزیه اعلام آمادگی کردند و به طرز باورنکردنی‌ای، تمام این لیست، تأمین اعتبار شد.
ویروس کرونا که همه گیر شد، خیلی از مردم امکان توزیع نذر‌شان را نداشتند. شاید خیری که در این فاجعه مرگبار نهفته بود، فرهنگ نذر متفاوت بر اساس شرایط باشد؛ تهیه بسته‌های کمک‌معیشتی برای نیازمندان یا بسته‌بندی مواد غذایی خشک یک نذر مثل برنج، گوشت، لپه، رب و... برای فقرا، در این دوره مرسوم شد. اسدالله گرجی‌زاده رئیس ستاد دیه استان اصفهان به طرح دیگری اشاره دارد که در دوران کرونا شکل گرفت: نزدیک ۱۲ هزار زندانی غیرعمد در کشور داریم که امسال حدود ۳ هزار و ۸۰۰ نفر آنها در طرح (هر هیأت، محفل آزادی یک زندانی غیرعمد) قرار گرفتند. زندانیانی که فقط یک درصد آنها بابت دیه حوادث رانندگی و کارگاه‌ها پشت میله‌های زندان مانده‌اند و مابقی درگیر بدهکاری‌های مالی هستند. این طرح همزمان با شیوع کرونا در کشور، آغاز شد و حالا یک فرهنگ شده است.
پاییز و زمستان سال ۱۴۰۱ یک رشته زمین‌لرزه، شهرستان خوی در استان آذربایجان غربی را لرزاند و خسارات بسیاری برجای گذاشت. بزرگترین زمین‌لرزه این اتفاق که ۸ بهمن روی داد، منجربه مرگ ۳ نفر و تخریب ۲۵۰۰ خانه مسکونی شد و مردم بسیاری سرپناه خود را از دست دادند.
پس از این حادثه ویرانگر، مراکز مردم نهاد و سمن‌ها برای کمک به هموطنان خود پیشگام شدند. رضا رسالتی از کمک 6 میلیارد تومانی با همراهی تعدادی از نیکوکاران برای بازسازی 200 خانه می‌گوید: با وجود این وقتی برای بازدید راهی آن منطقه شدیم، دیدیم هنوز خانه‌های بسیاری مانده‌اند که به بازسازی نیاز دارند و مردم نتوانسته‌اند با گذشت ماه‌ها در خانه‌های خود سکونت یابند. در محرم امسال برای یادآوری این موضوع به مردم نوعدوست، «نذر آجر» مطرح شد. در این کمپین حامیان و نیکوکاران، آجر خریداری می‌کنند تا مردم بتوانند به خانه‌های خود بازگردند. خیران با پرداخت ۲هزارتومان به ازای هر آجر به ساخت دوباره خانه‌های مردم زلزله‌زده کمک می‌کنند. طبق برآوردمان هر خانه 24 هزار آجر نیاز دارد.
این روزها علاوه بر نذرهای مادی، نذرهای فرهنگی برای فرد یا گروهی از جامعه رواج زیادی یافته است که هم روح را روشنی می‌بخشد و هم امید می‌آفریند. مثل نذر تدریس برای کودکان کار و بی‌شناسنامه که هویت گمشده آنان و بار پدرانه‌ای که بر قامت نحیف‌شان سنگینی می‌کند، مانع از حضورشان در کلاس‌های درس می‌شود. مانند نذر کتاب و نوشت‌افزار به دانش‌آموزان بی‌بضاعت یا تجهیز کتابخانه در مناطق محروم کشور. اما علی‌اصغر مهرآبادی به نذری اشاره دارد که از نگاه پرمهر چند نیکوکار نیز مغفول نمانده است.
او اشاره می‌کند که چند سال پیش، یک بانو «نذر خرید کارت تلفن برای مجرمان دربند» را داشت که فقیر بودند و شرایط آزادی نداشتند تا زندانیان دلتنگ بتوانند با خانواده و فرزندان خود مکالمه کنند. اما حالا این روش دیگر منسوخ شده و کارت‌های اعتباری جایگزین شده‌اند. «برخی زندانیان از بس فقیر و درمانده‌اند، نمی‌توانند هزینه تهیه لباس‌هایشان را بدهند و گاهی کسی مراجعه می‌کند که مثلاً هزینه خرید لباس برای چند زندانی را نذر کرده است که خودمان از فروشگاه تهیه می‌کنیم و هدیه می‌شود. همچنین اینجا دندانپزشک معتمد زندان با کمترین هزینه، دندان‌های زندانیان را ترمیم و رسیدگی می‌کند. اما برخی قادر به پرداخت این هزینه یا گذاشتن دندان مصنوعی نیستند و آنقدر برای جویدن غذا دردسر می‌کشند که گرسنه می‌مانند. کاش این آدم‌ها هم در نذرهای مردم دیده شوند.»
عکسی از نذر یک خشک‌شویی در شبکه‌های اجتماعی پربازدید می‌شود «در دهه اول محرم، شست‌و‌شوی پیراهن مشکی رایگان است». اهدای کیسه‌های نخی به جای نایلون برای حفظ محیط زیست و جمع‌آوری ظروف یکبار مصرف از مقابل هیأت‌های عزاداری نیز روزبه‌روز با استقبال بیشتری مواجه می‌شود. نذر دوختن چادر هم امسال از سوی یک مادر و دختر در زنجان رسانه‌ای شد.
علی حاج اکبری که خودرویش را در نزدیکی یک هیأت پارک کرده و 400 جلد کتاب برای هدیه به کودکان عزادار نذر کرده است، به کار زیبای گروهی از جوانان اشاره دارد که با واکس زدن کفش عزاداران در کنار تکیه، نذر خود را ادا می‌کنند. او می‌گوید: ادای نذر الزاماً نباید جنبه مادی داشته باشد. شاید بعد خدمت‌رسانی و کمک به همنوع با نیت ارادت و احترام به ائمه و معصومین، بعد معنوی این موضوع است.
بــــرش
در محرم امسال «نذر آجر» مطرح شد. در این کمپین حامیان و نیکوکاران، آجر خریداری می کنند تا زلزله زدگان خوی بتوانند به خانه‌های خود بازگردند. خیران با پرداخت ۲هزارتومان به ازای هر آجر به ساخت دوباره خانه‌های مردم زلزله‌زده کمک می کنند