مشکل نگرش تاریخی ما ایرانیان
دکتر وحید شالچی
استاد مطالعات فرهنگی دانشگاه علامه‌طباطبایی
انسان‌ها به «سنت‌های فرهنگی» مختلفی تقسیم می‌شوند که از طریق آن، جهان را فهم می‌کنند. در عصر جدید، برخی سنت‌های فرهنگی، سایر سنت‌ها را در تنگنا قرار داده و ادامه حیات آنها را دچار چالش کرده‌‌اند، طوری که مسأله «هویت» و حفظ آن، برای کشورها دغدغه اصلی شده است. در این شرایط «فهم ما از تاریخ» می‌تواند به پایبندی نسل‌های بعدی به سنت فرهنگی، کمک کند. به این اعتبار، «آگاهی تاریخی» و «نگرش تاریخی» از سازکارهای مؤثر در شکل‌گیری سنت فرهنگی یک جامعه است.
در جامعه ایرانی، روایت‌های تاریخی مختلفی داریم. عمده تاریخ شکل‌گرفته در ایران، «تاریخ منازعه» است که هویت‌های متعارضی را شکل داده است. به عنوان مثال، بعد از مشاهده شکاف‌های توسعه‌مان با کشورهای دیگر «تاریخ عقب‌ماندگی» را نوشتیم. یا «تاریخ ناسیونالیستی باستان‌گرایانه» را نوشتیم؛ خوانشی از تاریخ که سودای بازگشتن به یک آرمان‌شهر در ایران حدود ۲۵۰۰ سال پیش را داشت.
«تاریخ نوستالژیک آریایی» را نوشتیم؛ تاریخی که بخش‌هایی از تاریخ ما را (همچون هویت اسلامی ما را) دگرسازی و نادیدنی کرد. «تاریخ چپ و فردوستان» تاریخ دیگری بود که ضد فرادستان و خوانین شکل گرفت. «تاریخ اسلام‌گرایانه» از دیگر تاریخ‌هایی بود که در مقابل خوانش ناسیونالیستی روایت‌گری شد و برعکس تاریخ ناسیونالیستی، ایران پیش از اسلام را حذف کرد. علاوه بر اینها، تاریخ‌های قومی و تاریخ زنان هم شکل گرفتند که آنها هم «تاریخ منازعه» بودند.
این تاریخ‌نگاری‌ها نشان می‌دهد که ما ایرانیان نسبت به کل تاریخ‌مان نوعی عدم پذیرش داریم و این یک مشکل جدی در نگرش تاریخی ما ایرانیان است.
مشکل جدی نگرش تاریخی ما ایرانیان این است که نمی‌خواهیم بپذیریم همه این تاریخ، تاریخ ماست. ایران کنونی محصول همه این تاریخ است. بنابراین نیازمند «تاریخ وفادار به واقعیت» هستیم؛ تاریخی دربرگیرانه که این واقعیت‌ها را بپذیرد. به این اعتبار، معتقدم ما ایرانیان به‌جای «تاریخ منازعه» نیازمند «تاریخ وفاق» هستیم.
این تاریخ، تاریخی مرکزی نیست که با روایت خود بخواهد بقیه روایت‌ها را کنار بزند؛ بلکه «تاریخ اذعان» و «تاریخ مواجهه با واقعیت» است؛ اذعان بر آنچه بوده‌ایم.
باید بپذیریم جامعه ایرانی خوب یا بد، محصول کل این تاریخ است. جامعه ایرانی در حالی می‌تواند در کنار هم قرار گیرد که همه این تاریخ را در کنار هم ببیند. ممکن است هرکدام از ما علاقه‌مند به بخشی از این تاریخ باشیم اما باید بدانیم مجموعه این تاریخ است که ایران را می‌سازد.
مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکتر شالچی است که در نشست «الزامات سنجش وضعیت دانش و نگرش تاریخی ایرانیان» در محل پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات وزارت ارشاد
ارائه شده است.