چرا مشروطه به مرحله تمدن‌سازی نرسید؟
دکتر موسی حقانی
استاد تاریخ و رئیس مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر
انقلاب اسلامی و مشروطه هر یک از چند لایه و مرحله تشکیل شده‌اند که نخستین مرحله آن «نهضت» است و «پیروزی نهضت» پیش‌شرط و بستری برای تحقق نظام است. این حرکت تکاملی هم در مشروطه و هم در انقلاب اسلامی رقم خورد و طی آن، مشروطه به «نظام مشروطه» و انقلاب به «نظام اسلامی» رسید. اما آنچه انقلاب اسلامی را از مشروطه متمایز کرد و در مرتبه ممتازتری نشاند، این است که ما در جریان انقلاب اسلامی از نظام هم فراتر رفته و به «تمدن اسلامی» هم اندیشیدیم و آن را محقق کردیم. ساخت تمدن «نظام» را مبسوط می‌کند؛ این نکته‌ای است که مشروطه از تحقق آن ناکام ماند.
***
اغلب انقلاب‌ها دو مرحله دارند؛ مرحله «هویت انقلابی» و مرحله «انقلاب مدیریتی». در مرحله نخست، فضای انقلاب و براندازی بر نهضت‌ها حاکم است و لازمه رسیدن انقلاب‌ها به مرحله تکامل، گذر از این مرحله هویت انقلابی است. بنابراین اگر «هویت انقلابی» شکل گیرد و در همان مرحله متوقف بماند، عملاً آن نهضت به مرحله تمدن نمی‌رسد. در جریان مشروطه، ماندن در انقلاب هویتی منجر شد تا عملاً انقلاب مشروطه تکامل را تجربه نکند.
مرحوم شیخ فضل‌الله نوری از معدود افرادی بود که در آن برهه تاریخی این نقیصه را متوجه شد و فهمید که نقشش به عنوان یک عالم، براندازی نیست بلکه «اصلاح نظام» است؛ برخلاف آنچه دشمنان به آن اصرار داشتند. اما با این حال، کلام و فکر این عالم برجسته در زمانه‌ای که می‌زیست، فهم نشد. با این حال، میراثی را برای امروز ما به جای گذاشت که با الهام از آن توانستیم خطایی را که در مشروطه رقم خورد، تکرار نکنیم.
مکتوب حاضر، متن ویرایش و تلخیص‌شده «ایران» از سخنرانی دکتر حقانی است که در همایش بزرگداشت آیت‌الله شهید شیخ فضل‌الله نوری با عنوان «شیخ شهید؛ فقیه تهران، دیده‌بان ایران» در مجموعه فرهنگی شهدای هفتم تیر ارائه شده است.