گفت و‌گو با استاد سید جلال‌الدین محمدیان خواننده «مردان خدا»
تعزیه عمود خیمه موسیقی سنتی است
ندا سیجانی
روزنامه‌نگار
استاد سیــــــــــــــــــــــــد جلال‌الدین محمدیان، زاده کرمانشاه است و از دیار تنبورنوازان، شهر هنرپرور و هنردوستان. او سال 1325 در محله فیض‌آباد کرمانشاه، دیده به جهان گشود و همچون برخی از استادان آن زمان، از کودکی با موسیقی عجین بوده و نوای موسیقی به گوش‌اش آشناست، میراثی که از پدر به یادگار مانده است. پدرش سید علی محمدیان از تعزیه‌خوانان مطرح و قدیمی کرمانشاه بود.
نسل امروز پرچم دار موسیقی اقوام هستند
او می‌گوید:«موسیقی در ایران ریشه‌ای کهن و اصیل دارد و این گنجینه ارزشمند، در موسیقی اقوام مختلف کشورمان بسیار گسترده است. البته در منطقه ما کرمانشاه، موسیقی، رنگ و طعم دیگری دارد. موسیقی‌ای که سینه به سینه و نسل به نسل به فرزندانمان و نسل آینده منتقل شده است و جای بسی خرسندی وامیدواری است که نسل امروز، همچنان پرچمدارموسیقی اقوام کشورمان هستند.»
محمدیان در ادامه می‌افزاید: «پدرم از دوستداران موسیقی اصیل و سنتی ایران بوده و از صدای خوشی هم برخوردار بود و بی‌آن‌که در زمینه موسیقی دستگاهی، آموزشی دیده باشد، به زیبایی می‌خواند. البته به صورت شنیداری، از استادان زمانه خود، تلمذ کرده بود و بسیار دلنشین آوازخوانی می‌کرد. سبک هنری او تعزیه‌خوانی بود و از تعزیه‌خوانان بزرگ کرمانشاه الگوبرداری می‌کرد وعلاقه‌مند به این هنر ماندگار بود. سبکی از موسیقی اصیل ایرانی که همچنان زنده است وهیچ گاه فراموش نخواهد شد، هنری که سینه به سینه منتقل شده است.
پدرم در آوازخوانی نیز تبحر داشت و از استاد سید علی اصغر کردستانی، خواننده بزرگ کرد، الگوبرداری کرده بود. من نیز در عنفوان کودکی مسیر پدر را ادامه دادم و تعزیه‌خوانی و سبک آوازخوانی سید علی اصغر کردستانی را آموختم،خواندم و اجرا کردم.»
گمنام ماندن صاحبان تعزیه و آثاری که به نام دیگران ثبت و ضبط شد
او می‌گوید:«تعزیه‌خوانی از آیین‌های کهن و قدیمی ایران است؛ اما متأسفانه آن طورکه باید و شاید به این هنر مذهبی، ملی و سنتی پرداخته نشده و جای تأسف است که با گذشت زمان، دستخوش تغییرات جبران‌ناپذیری هم شده است. آنچنان که برخی از آهنگسازان شناخته شده کشورمان، تغییراتی در ساختاراصلی تعزیه ایجاد کرده‌اند و این موسیقی اصیل را که به‌صورت تعزیه‌خوانی بوده، با سلیقه شخصی خود تغییر داده و متأسفانه به نام خود ثبت کرده‌اند. به طور مثال موسیقی، تصنیف «جان جهان دوش» که سال‌ها قبل با صدای یکی از استادان برجسته موسیقی ایران منتشر و شنیده شد، برخاسته از تعزیه‌خوانی کرمانشاهی است. این اثر سال‌ها قبل با صدای علی خان تکلو خواننده نامدار آن زمان، ماندگار شده است. البته ملودی ابتدایی آن به‌صورت آذری بوده است. همچنین موسیقی تصنیف، مشابه آهنگ ترانه «ای خسرو خوبان» که سال‌ها قبل با صدای آقای ایرج بسطامی خوانده و شنیده شده، به‌طور کامل برداشتی از موسیقی تعزیه بوده و ریشه آن کرمانشاهی است که اساتید موسیقی به نام خود ثبت و ضبط کرده‌اند. در واقع باید گفت به‌دلیل گمنام بودن صاحبان این تعزیه‌ها، این دوستان موسیقی آنها را به نام خود تعریف و ثبت کرده‌اند. هنری که از دوران سوگ سیاوش به یادگار مانده است. با این تفاسیر باید بگویم، طی تحقیقات و بررسی‌هایی که انجام دادم، به این نتیجه رسیدم، اگرموسیقی تعزیه از موسیقی ایرانی حذف و برداشته شود، یعنی به‌عنوان پایه قرار نگیرد، موسیقی‌ای با عنوان موسیقی سنتی یا ایرانی نخواهیم داشت.» استاد محمدیان در ادامه صحبت‌هایش می‌گوید:« طی سال‌ها فعالیت در زمینه موسیقی، در خصوص هنر تعزیه، تحقیقات و پژوهش‌های طاقت‌فرسایی انجام داده‌ام و در حال حاضر 300 قطعه از این آثار قدیمی را که در قالب موسیقی‌های مقامی و سنتی موجود است، طی 30 سال گذشته، با کیفیت خوب و بعضاً به‌صورت ارکسترال ضبط کرده‌ام. در کنار آن 10 هزار بیت، شعر تعزیه در دست دارم که با کمک آقای علی معلم دامغانی ویراستاری شده و در دست تولید و چاپ است. لازم به ذکر است هنر تعزیه در کرمانشاه جایگاه بسیار متفاوت و ارزشمندی دارد و همچنان به این هنر پرداخته و توجه می‌شود به این دلیل که کرمانشاه محل عبوری به عتبات عالیات بوده و به همین سبب زائران بسیاری از اقصی نقاط مختلف، از این محل‌ها، مشرف به کربلا شده‌اند. بنابراین به علت تعدد بسیار تردد و رفت و آمد زائران، این موسیقی در این منطقه ماندگار و سینه به سینه باقی ماند.»
او می گوید:«برخی از استادان موسیقی می‌گویند کرمانشاه مکتب موسیقی ندارد در صورتی که این استان از اصالت قومی و قدمت تاریخی و کهنی برخوردار است و گنجینه‌ای از مکتب‌های موسیقایی در خود پنهان و نهفته دارد. از جمله مکتب اصفهان، مکتب تهران، مکتب تبریز و...».
استاد محمدیان بار دیگر تأکید کرد:«من موسیقی را از تعزیه آموختم وماحصل این تحقیقات و پژوهش‌ها را با استادان برجسته کشور ضبط کرده‌ام. به یاد دارم سال‌ها قبل، آن دوران که آقای لاریجانی رئیس صداوسیما بودند، قراردادی در خصوص 300 اثرم که به سبک موسیقی تعزیه بود به مبلغ حدود 180 میلیون تومان به‌عنوان حق‌الزحمه نوشته شد و من بخشی از این کار را ضبط کردم اما این دوستان به وعده خود وفا نکردند و این کارها همچنان پخش و منتشر نشده است. من حافظ حدود 5 هزار قطعه از این آثار هستم که هیچ گاه شعر آن را تغییر نداده و امانتدار آن بوده‌ام.»
تلمذ در محضر بزرگان
هنرموسیقایی سید جلال‌الدین محمدیان تنها به تعزیه‌خوانی خلاصه نمی‌شود. علاقه او به موسیقی و پیشرفت در این هنر، او را به مکتب استادان بزرگ موسیقی رهنمون کرد و در این زمینه آموزش‌های بسیاری دید. او می‌گوید: « درهمان سال‌های نخست آموزش، برای تکامل موسیقی و ارتقای آن، تلاش بسیاری کردم. سال 1351 فعالیت رسمی و هنری خود را در اداره فرهنگ و هنر کرمانشاه شروع کردم و در ادامه برای آموزش بیشتر گوشه‌ها و ردیف‌های موسیقی اصیل ایرانی، در همان سال به تهران آمدم و در محضر استادان بزرگ موسیقی ایران، محمود کریمی، علی اصغر بهاری و محمدرضا شجریان تلمذ کردم.
در آن دوران، به مدت سه سال ضمن کسب علم موسیقی از محضر استاد محمد رضا شجریان، همزمان درخدمت استاد علی اصغر بهاری، ساز و ردیف‌های آوازی را فرا گرفتم. سپس به مدت سه سال دیگر در کلاس آقای شجریان که در رادیو تدریس می‌کردند، حضور یافتم و در کنار آن در جهت تکمیل کردن دانش موسیقایی‌ام، به طور خصوصی در منزل استاد محمود کریمی که در خیابان جردن بود، آموزش دیدم.»
او در ادامه صحبت‌هایش می‌افزاید: « در آموزش موسیقی از استاد بهاری، تأثیر بیشتری گرفتم به این دلیل که تأکیدشان برآموختن قطعات قدیمی بود و اغلب آن قطعات را به من آموزش داد. اگرچه پیش‌تر آشنا و آگاه به موسیقی بودم و با کمک و لطف استادان بزرگ، توانستم عنوان‌های موسیقی را بهتر بیاموزم و آشنا شوم. ناگفته نماند در دوران گذشته نتی وجود نداشت و ساز و آواز به‌صورت سینه به سینه آموزش داده می‌شد و استادان با مرارت و سختی و البته با عشق وعلاقه‌مندی، موسیقی قدما را به شاگردان خود می‌آموختند، تا آن که سال‌ها بعد، موسیقی به‌صورت نت در آمد و آموزش‌ها براساس نت بود وهمچنان نیز شیوه آموزشی به همین روش است.»
محمدیان می‌گوید، هنر و موسیقی در خانواده ما موروثی است و نسل جوان خانواده هم به این هنرعلاقه‌مند هستند: «نزدیکان ما هم از موهبت صدای خوب برخوردارند و در ژانرهای مختلف موسیقی فعالیت می‌کنند. به‌عنوان مثال آقای مجید رضوی فرزند خواهرم در سبک موسیقی پاپ می‌خواند. برادرزاده‌ام هادی محمدیان نیز سازنده فیلم «فیل شاه» و «شاهزاده روم» است و به هنر انیمیشن می‌پردازد.»
هنرمند یعنی با کمال
سید جلال‌الدین محمدیان سال 1358 همکاری خود با مرکز حفظ و اشاعه موسیقی سنتی ایران را آغاز کرد و آهنگ‌های زیبایی به نام «هوای وطن» و «مردان خدا» با ارکستر گروه تنبورنوازان شمس، آهنگ محلی «شیرین شیرینه» با ارکستر سنتی کرمانشاه و تصنیف مظهرالانوار و... را تولید و منتشر کرد.
این خواننده، هنرمند را اینگونه تعریف می‌کند:«هنرمند یعنی با کمال. کسی که هنر دارد، کمالش بیش از دیگران است. به عقیده من، هنر باید ائتلاف بین هنرمندان باشد اما متأسفانه هنرمندان، یکدست و همصدا نیستند که این امرموجب شده هنر ما ارتقا پیدا نکند. جای تأسف است که بگویم برخی از دوستان این هنر را منبع کسب و کار و درآمد خود قرار داده‌اند. خود من به شخصه طی سال‌ها فعالیت هنری‌ام، هیچگاه به دنبال پول و درآمدزایی از این راه نبودم. من در مسیر هنری‌ام هیچ گاه به‌دنبال مقام و عنوان و شهرت نبودم. من هنر را به سبب ارزش‌های معنوی آن دوست دارم و به‌دنبال آن هستم. ما باید باطن هنر را دوست بداریم. این صحبت‌ها از روی غضب و بی‌حرمتی به شخص خاصی نیست. مخاطب من کسانی هستند که خود را موزیسین و موسیقیدان به جامعه معرفی کرده‌اند.»سید جلال‌الدین محمدیان سال 1366 همکاری خود را با وزارت ارشاد اسلامی آغاز کرد و در آن دوران بیش از 10 آهنگ زیبا تولید و منتشر کرد. بسیاری از آهنگ‌های او از ساخته‌های خود اوست، مانند: «فضای سینه حافظ»، «نوای طاهر»، «موسی و شبان»، «ساقی کوثر» و «فلک باغبان» که قسمتی از آن به یاد مرحوم سیدعلی اصغر کردستانی خوانده شده است. اما تصنیف زیبای «مردان خدا» از کارهای ماندگار این هنرمند است که سید جلال‌الدین را به شهرت رساند.
تصنیف ماندگار«مردان خدا»
او درباره ساخت این اثر می‌گوید: «سال 1353 گروه تنبور را راه‌اندازی کردم و در ادامه فعالیت‌هایمان، کنسرت‌های متعددی در ایران برگزار کردیم. سال 1358 با توجه به شرایط و وضعیت موسیقی در کشور، یکی از دوستان به من پیشنهاد کرد یک کار عرفانی بخوانم که ماحصل آن تصنیف «باز هوای وطن» شد. این اثر، اولین موسیقی عرفانی بود که در ایران ضبط شد. در آن سال‌ها در آموزش و پرورش استخدام شدم (دهه 50) و مشغول به کار بودم و به‌صورت جسته گریخته به موسیقی هم می‌پرداختم تا سال 1366 که بنا به دلایلی از این مرکز کناره‌گیری کردم. آن زمان یکی از دوستانم که در صداوسیما فعالیت داشت، من را به فعالیت مجدد در عرصه موسیقی تشویق کرد و سرانجام آن تولید تصنیف زیبای «مردان خدا» بود. با شعری از فروغی بسطامی و به آهنگسازی سیاوش نورپور (آهنگساز، نوازنده تنبور و سه تار) که برای اولین بار در تالار وحدت به اجرا درآمد و همان شب از صداوسیما پخش شد. این کار اولین موسیقی تصویری و عرفانی بود که در تلویزیون پخش می‌شد و نمونه‌ای ماندگار از یک الگو و موسیقی عرفانی و سنتی بود. این قطعه را در سال‌های جنگ تحمیلی اجرا کردم و آن زمان از مردان خدا خواندم؛ به هر حال هنر می‌تواند راهگشا باشد.
از نگاه من هر فردی در جامعه خود حق و حقوقی دارد. من نیز به‌عنوان یک هنرمند و یک شهروند از این حقوق برخوردارم. البته نمی‌گویم حقوقم پایمال شده وهیچ ادعایی هم ندارم اما «مردان خدا» از جمله موسیقی‌هایی بود که به لحاظ شعر و ملودی، بسیاری از سبک‌ها و تفکرات را تغییر داد و بسیار اثر‌گذار بود و اجرای خوب آن هم افتخاری برای من شد. آقای همایون شجریان سال‌ها بعد از اجرای من، این کار را خواندند؛ ولی به گفته استاد شجریان که همیشه به من تأکید داشتند اگر می‌خواهی اثر کسی را اجرا کنی، باید به گونه‌ای آن را بخوانی که از اجرای اول آن اثر بهتر خوانده شود، در غیر این صورت آن خواننده همچنان در صدر باقی خواهد ماند. خواننده‌های دیگری هم تلاش کردند این کار را اجرا کنند اما به نظر من موفق نبودند. موفقیت من در این کار اجرای صحیح و درست آن بود که با شعر و ملودی عجین شد.»
سید جلال‌الدین محمدیان همکاری‌های خوبی با هنرمندان بزرگ کشورمان داشته است از جمله استادان سید محمد موسوی، جلیل عندلیبی، جمشید عندلیبی، حسین بهروزی نیا، کاظم داوودیان، منصور سینکی، بیژن کامکار، کیخسرو پورناظری، محمدعلی کیانی‌نژاد، سهیل ایوانی، سیدخلیل عالی‌نژاد، هادی منتظری، علی اکبر مرادی و عبدالرضا راهنما. همچنین فریدون شهبازیان هم تنظیم بسیاری از آثار او را برعهده داشته است.
محمدیان سال 1358 با گروه تنبورنوازان شمس آهنگ «باز هوای وطنم آرزوست» را به سرپرستی آقای فریدون شهبازیان در رادیو اجرا کرد که بسیار مورد استقبال قرار گرفت و در سال 1366 با اجرای آهنگ ترانه «مردان خدا» در تالار وحدت در بخش موسیقی عرفانی و سنتی، مقام نخست را کسب کرد و منتخب جشنواره گردید.«مردان خدا»، «عاشق دیوانه»، «همنشین دل»، «زاده عشق» و «شیرین شیرینه» از آلبوم‌های این هنرمند است.
هنر موسیقی از طبقات پایین جامعه آغاز می شود
او درباره تشویق و ترغیب نسل جوان به موسیقی‌های ماندگار و اصیل اظهار می‌دارد:«ما باید موسیقی را به درستی اجرا کنیم اما اگر بستر این موضوع فراهم نشود، تقریباً تمامی کسانی که در این مسیر قدم برداشته‌اند، به موسیقی پاپ رجوع می‌کنند. البته شخصاً مخالفتی با اجرای موسیقی پاپ ندارم. هر گلی برای خود بوی خاصی دارد. باید بگویم موسیقی ایران، موسیقی بسیار وسیع و گسترده‌ای است و برای آن پایانی نیست. به باور من، هنر موسیقی و فرهنگ ما از طبقات پایین جامعه آغاز می‌شود و با تلاش و کوشش همین جامعه هنرپرور و هنردوست که با موسیقی عجین هستند، ماندگار خواهد شد.»
بــــرش
شامگاه ۲۵ تیرماه آیین بزرگداشت سید جلال‌الدین محمدیان با حضور جمعی از مدیران فرهنگی کشور و هنرمندان در تالار رودکی برگزار شد. حمید رضا نوربخش مدیرعامل خانه موسیقی در این مراسم اشاره داشت: «ارادت من به استاد جلال‌الدین محمدیان به سال‌ها پیش برمی‌گردد؛ وقتی که خیلی جوان بودم و در عین حال او یک مرد کامل و هنرمند شاخص بود. یادم است در یک شبی در شهر قم در منزل یکی از دوستان ساز و آوازی اجرا کردیم و ایشان محبت کردند و من را با کتاب ردیف محمود کریمی آشنا کردند؛ آن زمان منابعی برای ردیف و آواز نبود اما آقای محمدیان کاست و کتابی که ضمیمه آن بود و دکتر مسعودیه هم آن را آوانویسی کرده بودند به من دادند. آن روز متوجه شدم که این مرد چقدر باصفا است و چه منش بزرگی دارد.
سیدجلال‌الدین محمدیان قدرش آن طور که باید دانسته نشده است. سیدجلال‌الدین محمدیان صدای وسیع یا به اصطلاح چپ‌کوک دارد که از نت‌های پایین تا بالا را می‌خواند. او تحریر زیبا و حجم صدای مناسب دارد و از محضر استادانی چون استاد شجریان تا استاد علی‌اصغر بهاری موسیقی را آموخته است. او موسیقی اقلیمی خود یعنی غرب کشور را خوب آموخته است. جلال‌الدین محمدیان سال‌های سال با موسیقی زندگی کرده و مضاف بر موسیقی، روی مسأله تعزیه هم کار کرده است. او تمام مشخصات یک خواننده کامل را در خود جمع کرده است.»