دام‌های عشایر، در انقراض ماهی قزل‌آلای خال قرمز نقش دارند
خال قرمز، زیر دندان کاراس
شهلا منصوریه
خبرنگار
قزل‌آلای خال قرمز، نماد زیستی استان تهران است که در معرض تهدید جدی قرار گرفته؛ گونه‌ای که به مدد سازمان حفاظت محیط زیست، چند سالی است که دوباره احیا و با افزایش جمعیت در دریاچه و رودخانه‌های اقماری پارک ملی لار مواجه شده است؛ اما به گفته کارشناس ارشد تنوع زیستی و زیستگاه‌ها و مسئول گروه ماهیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت محیط زیست، دام‌های عشایر و گونه ماهی مهاجم کاراس، تمام این رشته‌ها را پنبه کرده است.
پارک ملی لار، از مرتفع‌ترین مناطق حفاظت شده کشور به حساب می‌آید و همین عامل موجب شده که گونه‌های با ارزش و اکوسیستم خاص و بی‌نظیری در این منطقه کوهستانی به وجود آید. یکی از با ارزش‌ترین گونه‌هایی که در داخل پارک ملی لار از گذشته بسیار مورد توجه و حفاظت قرار گرفته، گونه با ارزش قزل‌آلای خال قرمز است. زیستگاه اصلی این گونه، این منطقه است و به خاطر شرایط زیستی مناسب بخوبی می‌تواند رشد و تکثیر کند اما در سال‌های اخیر، عوامل متعددی این گونه را تهدید می‌کند.
عوامل تهدیدکننده
حضور عشایر و دام‌هایشان یکی از مشکلاتی است که کارشناس ارشد تنوع زیستی و زیستگاه‌ها به آن اشاره می‌کند و به «ایران» می‌گوید: دو نوع مشکل انسانی و طبیعی این گونه را تهدید می‌کند. به گفته محمد حسینی امامی، دام‌های عشایر علاوه بر تخریب و فرسایش خاک، آلودگی‌هایی به آب وارد می‌کنند که بستر شنی و قلوه سنگی رودخانه را به بستر گلی و لجنزار تبدیل کرده‌اند. آنگونه که او می‌گوید: این بستر برای گونه قزل‌آلای خال قرمز مشکل ایجاد می‌کند. زیرا این گونه برای تخمگذاری به بسترهای مناسب شنی احتیاج دارد و در صورت تخم‌ریزی، اکثر تخم‌ها در زیر گل‌ولای از بین می‌روند و عمل تکثیر به کمترین میزان خود می‌رسد.
وجود گونه‌های مهاجم در داخل منطقه، از دیگر تهدیدات این گونه است. به گفته حسینی امامی، در سال‌های گذشته تنها گونه ماهی ساکن در داخل پارک ملی، قزل‌آلای خال قرمز بود اما چند سالی است که چند گونه مهاجم از جمله ماهی کاراس به این منطقه وارد شده‌اند که به لحاظ تغذیه‌ای و زیستگاهی، مشکلاتی را برای ماهی قزل‌آلای خال قرمز ایجاد کرده است.
او درخصوص عوامل طبیعی نیز به گرم شدن کره زمین اشاره می‌کند و می‌گوید: این گونه، به درجه حرارت و میزان اکسیژن آب حساس است. در آب‌های پر اکسیژن با درجه حرارت پایین زندگی می‌کند. متأسفانه با گرم شدن کره زمین، میزان میانگین دمای رودخانه‌ها بالا رفته و بسیاری از گونه‌ها، به بالادست رودخانه‌ها حرکت می‌کنند و هر چه به بالادست رودخانه‌ها بروند عمق رودخانه کاهش پیدا می‌کند. در نتیجه سطح زیستگاه آنها در حال کم شدن و تغییر کردن است.
راهکار مشخص چیست؟
مهم‌ترین اقدام برای حفاظت از ماهیان قزل‌آلای خال قرمز، دوری عشایر و دامداران از آن منطقه است زیرا بواسطه حضور عشایر، افرادی در پوشش گردشگر و عشایر وارد منطقه می‌شوند و قوانین صحیح پارک ملی را نادیده می‌گیرند. سازمان حفاظت محیط زیست می‌تواند با خرید پروانه چرای دام‌ها و خروج آنها و عشایر از منطقه، بیش از 80 درصد از مشکلات منطقه را رفع کند. علاوه بر اینکه منبع مهم تأمین آب شرب شهر تهران را از آلودگی و کاهش حفظ می‌کند، گونه با ارزش قزل‌آلای خال قرمز و تنوع زیستی پارک ملی لار را هم نجات می‌دهد.
مسئول گروه ماهیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت محیط زیست نیز درخصوص حضور گونه مهاجم و غیربومی کاراس به «ایران» می‌گوید: این گونه اثرات سوء بر میزان جمعیت گونه با ارزش قزل‌آلای خال قرمز داشته و در سال‌های اخیر این اثرات مخرب و مستقیم کاملاً ملموس و قابل رؤیت است. علی علیزاده با بیان اینکه، قزل‌آلای خال قرمز، از زیستمندان آبی ارزشمند پارک ملی لار و نماد زیستی استان تهران محسوب می‌شود، می‌گوید: سازمان حفاظت محیط زیست تقریباً از 9 سال قبل موضوع صید در پارک ملی را لغو کرد و به همین جهت با افزایش جمعیت در دریاچه سد لار و رودخانه‌های اقماری آن مواجه شدیم. اما به گفته این کارشناس، متأسفانه فضولات دام‌های عشایر به جهت ورود به منابع آبی باعث افزایش تروفی و بار مواد آلی در دریاچه سد شده که این امر باعث افزایش بار جلبکی و تأثیر سوء بر کیفیت آب شرب در آینده دارد. به گفته علیزاده، حضور بیش از ظرفیت دام اهلی، چرای بیش از حد، تخریب پوشش گیاهی و فرسایش خاک، تغییرات اقلیم و خشکسالی‌های اخیر بر کمیت و کیفیت آب و همچنین جمعیت آبزیان داخل سد لار نیز تأثیر داشته است.
طرح احیا
در سال‌های اخیر، در سازمان حفاظت محیط زیست برای احیای گونه‌های در معرض خطر و زیستگاه‌های ماهیان، طرح‌های حفاظت مشارکتی با حضور انجمن‌ها و جوامع محلی صورت گرفت که هدف از آن حفاظت حداکثری، توسعه پایدار و بهبود شرایط زیستی در دستور کار دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش بود. علیزاده با بیان این مطلب به اولین و موفق‌ترین طرح حفاظت مشارکتی در دریاچه «امامزاده علی» در رودخانه حفاظت شده هراز اشاره می‌کند و می‌گوید: ساز و کار این طرح به گونه‌ای بود که ماهیگیران با استفاده از روش فلای فیشینگ ماهیگیری می‌کردند که در صورت صید قزل‌آلای خال قرمز باید ماهی صید شده در سلامت کامل رهاسازی می‌شد.
این مسئول می‌گوید: متأسفانه در سال‌های اخیر، گونه مهاجم کاراس (ماهی قرمز)، که گونه‌ای از ماهیان زینتی است که مردم برای سفره نوروزی خود تهیه می‌کنند، بدون آگاهی از مشکلات آن، در پایان تعطیلات عید در رودخانه‌ها، تالاب‌ها و یا سدهای کشور رهاسازی می‌کنند. اکنون این میهمان ناخوانده، بعد از ماهی تیلاپیا به معضل بزرگی برای آبزیان کشور مبدل شده است. به گفته او جنس ماده این گونه، قابلیت بکرزایی داشته و بدون دخالت جنس نر می‌تواند نسبت به تبدیل تخم به لارو اقدام کند. همچنین ترکیب جمعیتی از لاروهای به‌وجود آمده شامل 90 درصد ماده و 10 درصد نر است. به عبارتی هر ماهی کاراس ماده می‌تواند حدود 30 تا 400 هزار تخم را به لارو تبدیل (تفریخ) کند. آنگونه که این مسئول می‌گوید: این یعنی وقوع پدیده‌ای به نام جمعیت انفجاری در محیط‌های آبی که به تبع آن جمعیت ماهیان بومی نظیر خال قرمز و دیگر گونه‌های بومی و ارزشمند کشور را تهدید می‌کند.
از دیگر مشکلات که جمعیت ماهیان خال قرمز در پارک ملی لار را تهدید می‌کند، تلفات آبزیان در تونل‌های انتقال آب است. علیزاده می‌گوید: خوشبختانه سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری وزارت نیرو و شرکت آب منطقه‌ای مطالعات و تمهیداتی را به جهت کاهش تلفات ماهیان خال قرمز در تونل‌های انتقال آب در دست اقدام دارد که نتایج خوبی نیز تاکنون داشته‌ایم و در آینده دستاوردهای این موضوع را به اطلاع عموم خواهیم رساند.
بــــرش
ترکیب جمعیتی گونه مهاجم کاراس(دشمن قزل آلای بومی) از لاروهای به‌وجود آمده شامل 90 درصد ماده و 10 درصد نر است. به عبارتی هر ماهی کاراس ماده می‌تواند حدود 30 تا 400 هزار تخم را به لارو تبدیل (تفریخ) کند