بادخورک، پرنده‌ای در حال انقراض که 10 ماه از سال پرواز می‌کند
200 روز پرواز بی‌وقفه
بیتا میرعظیمی
خبرنگار
«بادخورک» پرنده‌ای منحصربه‌فرد با زندگی عجیب و غریب است. پرنده‌ای میان‌جثه که تقریباً 10 ماه از سال را درحال پرواز است و اغلب کارهایش را بر فراز آسمان انجام می‌دهد. او حتی خوردن، خوابیدن، استراحت کردن و جفت‌گیری‌اش را در هوا انجام داده و تنها برای لانه‌سازی و تخمگذاری سری به زمین می‌زند. پرنده‌ای شگفت‌انگیز که از زمان بلند شدن از لانه خود در اروپا و آسیا تا زمان بازگشت دوباره، به هیچ‌وجه روی زمین ننشسته و گاهی حتی تا 200 روز بدون وقفه در آسمان پرواز می‌کند. خوابیدن این پرنده نیز بسیار شگفت‌انگیز است. او درست وسط پرواز، خوابش گرفته و با به خواب رفتن یک نیمکره از مغزش می‌خوابد. جالب اینجاست که نیمکره دیگر مغزش کاملاً بیدار بوده و با هشیاری او را به سوی مقصد هدایت می‌کند.
طبق گفته رئیس هیأت مدیره باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان به «ایران»، 4 گونه بادخورک (معمولی، دودی، کوهی و کوچک) در کشور وجود دارد که هنوز آمار دقیقی از تعداد و محل زندگی آنها در دسترس نیست. در همین راستا باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان با 300 عضو پرنده‌نگر فعال، آستین‌ها را بالا زده و طی 4 سال گذشته برای حفاظت از این پرنده، پروژه‌ای را به صورت داوطلبانه تعریف کرده و با جدیت دنبال می‌کند.
روز جهانی «بادخورک»
ابراهیم شکوهی به «ایران» می‌گوید: پایش‌ها و مطالعات انجام شده از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۲۰ در انگلستان نشان می‌دهد که طی این مدت جمعیت بادخورک‌ها حدود ۶۰ درصد کاهش یافته و به همین دلیل از سال ۲۰۲۱ نام این پرنده در لیست پرندگان در حال انقراض این کشور قرار گرفته است. در برخی دیگر از کشورهای اروپایی نیز شاهد روند مشابهی هستیم و به همین دلیل از سال ۲۰۲۱ این پرنده در اروپا از لحاظ رده‌بندی حفاظتی در سطح نزدیک به خطر انقراض قرار دارد. در نتیجه یک سازمان مردم نهاد با همکاری برخی متخصصین به نام حفاظت از حیات وحش و پرندگان از سال 2019، روز 7 ژوئن را روز جهانی بادخورک نامگذاری کرده‌است.
زمستان‌گذرانی در ایران
در حال حاضر 113 گونه بادخورک در دنیا وجود دارد. این پرنده مهاجر اغلب در شهرها زندگی کرده و زادآوری می‌کند.
طبق گفته ایده‌پرداز و مسئول پروژه حفاظت از بادخورک معمولی در سه سال گذشته، بادخورک معمولی در اکثر مناطق کشور و بادخورک دودی در استان‌های حاشیه خلیج فارس و دریای عمان دیده می‌شود. بادخورک معمولی در ایران در نیمه دوم زمستان از سمت جنوب غربی وارد کشور شده و در اوایل تابستان پس از زادآوری همراه با جوجه‌‌های خود از کشور خارج می‌شود و پس از گذر از عربستان مجدداً وارد آفریقا شده و تا حدود ۸ ماه از سال را در آنجا سپری می‌کند.
آشیانه انسانساخت
شکوهی می‌افزاید: زندگی این پرنده وابسته به محیط‌های مسکونی در شهرها بوده و اغلب آشیانه‌اش را میان شکاف‌ها و درزهای ساختمان‌ها بنا می‌کند. البته امروزه با تغییر سبک معماری و مصالح ساختمان‌سازی، درز و شکاف‌ها کاهش پیدا کرده و آنها آشیانه‌های خود را برای جوجه‌آوری از دست داده‌اند. برای حل این مشکل در کشورهای اروپایی و برخی کشورهای آسیایی مانند چین، اقدام به ساخت آشیانه انسانساخت
(nest box) با مواد اولیه مختلف کرده و آنها را در نمای خارجی ساختمان نصب می‌کنند یا حتی مانند یک بلوک آجری در دیوار قرار می‌دهند. بادخورک از قسمت بیرونی ساختمان به آن دسترسی دارد تا تغییری در نمای خارجی ساختمان ایجاد نشود. این پیشرفت در ساخت آشیانه‌های انسانساخت نتیجه بیش از ۲۵ سال تحقیق و تجربه در ساخت آشیانه برای بادخورک‌هاست و حالا به مدل‌هایی دست پیدا کرده‌اند که هم مشابه نمای ساختمان بوده و هم از بیرون دیده نمی‌شود و آشیانه پرنده نیز مانند حالت طبیعی در دیواره ساختمان است.
آسیب‌های جبران‌ناپذیر
طبق گفته او، خانه‌سازی‌های مدرن با مصالح جدید مانند سنگ، سیمان و شیشه که هیچ درز و شکافی در نمای ساختمان برای آشیانه‌گذاری بادخورک ندارد، توسعه کشاورزی صنعتی با استفاده بی‌رویه از سموم کشاورزی و آفت‌کش‌ها که باعث از بین رفتن حشرات می‌شود، خشکیدگی تالاب‌ها و رودخانه‌ها که باعث کاهش حشرات پروازی به عنوان منبع اصلی غذای این پرنده می‌شود در کنار تغییرات اقلیمی، باعث ایجاد آسیب‌های جبران‌ناپذیری به بادخورک‌ها می‌شود.
شکوهی می‌گوید: مؤسسه پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری ایرانیان (باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان) از سال 1398 و همزمان با پاندمی کرونا، پروژه حفاظت از بادخورک را با بهره‌گیری از دانش شهروندی در مناطق مسکونی آغاز کرده و در تلاش است جمعیت این‌گونه منحصربه‌فرد را در شهرها و روستاهای مختلف کشور سرشماری کند. در بخش اول پروژه حفاظت از بادخورک، تمرکز اصلی به مطالعه روی جمعیت بادخورک‌ها اختصاص داده شده است.
پایش کلونی‌ها
به باور این پرنده‌شناس، در حال حاضر اطلاعات ما از تعداد جمعیت بادخورک‌ها و روند تغییرات آن اندک بوده و هنوز نمی‌دانیم این گونه دقیقاً کدام مناطق مسکونی کشور را برای زندگی برگزیده و کلونی‌های آن تعداد بیشتری دارد و آیا طی این مدت جمعیت‌شان کمتر شده یا بیشتر. در حقیقت با استمرار شمارش و پایش کلونی‌ها طی سال‌های متوالی احتمالاً طی یک سال آینده می‌توان گزارشی اولیه از جمعیت بادخورک‌ها در شهر تهران و طی ۱۰ سال از کل کشور ارائه داد. از آنجایی که این پروژه بر مبنای دانش شهروندی و بر پایه اطلاعات جمع‌آوری شده از داوطلبان بنا نهاده شده، از تمامی مردم علاقه‌مند به پرندگان دعوت می‌کنیم طبق چهارچوب و پروتکل ارائه شده، ما را در پایش جمعیت بادخورک‌ها یاری کرده و اطلاعات بدست آمده از جمعیت و محل زندگی این پرنده را با ما به اشتراک بگذارند.
او می‌گوید: ما در تلاشیم تا طراحان و معماران ساختمان‌ها را مجاب کنیم طبق تجربیات جهانی و مدل‌های بومی‌سازی شده، آشیانه‌های انسانساخت را در نمای خانه‌ها جای‌گذاری کنند. در سال‌های گذشته با شهرداری تهران و همچنین یکی از مناطق، مکاتباتی انجام داده بودیم و درخواست کردیم تا این آشیانه‌های انسانساخت را در مناطقی که مورد بررسی کارشناسی ما قرار گرفته جای‌گذاری کنیم که متأسفانه مورد موافقت قرار نگرفت. این در حالی است که در صورت تحقق این خواسته شعار شهر زیست‌پذیر شهرداری تهران که بخشی از آن در راستای همزیستی انسان‌ها با حیات وحش بوم‌سازگان شهری است محقق خواهد شد. ما در تلاشیم با تعامل با سازمان محیط زیست و شهرداری‌ها و همچنین سازمان‌های خصوصی و شهروندان علاقه‌مند به پرندگان اقدامات سازنده‌ای برای حفاظت از پرندگان مهاجر در مناطق شهری به‌عمل آوریم.