ایران واشقانی فراهانی
گزارش نویس

«پول نظافت فراموش نشود» با بدخطی و کج‌سلیقگی روی دیوار سرویس بهداشتی بین راهی نوشته شده است اما بوی کثیفی و تعفن دستشویی، گزنده و تهوع‌آور، تا چند متر دورتر هم مسافران را آزار می‌دهد. نمی‌دانم روزانه چه تعداد از مردم ناچارند در گذر از جاده از این سرویس‌های غیربهداشتی و آلوده استفاده کنند که کیلومترها از شهر و امکاناتش فاصله دارند و در بیابان‌ها نماد وجود آب و زندگی هستند. اما برایم سؤال است «مرد ژولیده‌ای که اینجا کنار دستگاه کارت‌خوان نشسته و از هر مسافر سه هزار تومان بابت هزینه نظافت و نگهداری دریافت می‌کند، تحمل هر روزه این بوی متعفن و آزار‌دهنده را تا چند روز دیگر دارد؟»
اتوبوس در حوالی سبزوار توقف می‌کند. درست جایی که چند اتوبوس بین شهری و تعدادی خودروی شخصی به چشم می‌خورد. مسافران کلافه‌اند. از کیلومترها قبل از راننده خواسته بودند جایی در میانه راه نگه دارد. راننده با بدخلقی کام مسافران را تلخ کرده است: کف زمین زباله نریزید، ساک‌تان را بالا نیاورید، زیاد حرف می‌زنید شاگردم بدخواب می‌شود، دسته صندلی بشکند خسارتش را می‌گیرم، هفت نفر کمربند نبسته بودید 200 هزار تومان جریمه شدم که می‌گیرم، به عقب برنگردید صندلی تحمل ندارد می‌شکند، بین راه توقف نداریم، خارج از برنامه‌ام دستور نمی‌گیرم، موزیک محلی را قطع کنم خوابم می‌برد و... .
گره از پیشانی مردی که هزینه سفر را پیشاپیش دریافت کرده است، باز نمی‌شود. مدام غرولند، پیوسته نیش. اما تلخی سفر آنجا به جان مسافران نشست که راننده اتوبوس فقط در رستوران بین‌راهی باب میلش توقف کرد تا منفعتی که می‌برد، به قیمت به خطر افتادن سلامتی مسافرانش، نصیبش شود.
وقت نماز است. اما بوی آزاردهنده دستشویی کنار رستوران، همه را پس می‌زند. دختر جوانی با نیشخند می‌گوید بوی تمیزی‌اش همه جا پخش شده و بقیه می‌خندند. دیوارهای سیاه و منقش به یادگاری 5 چشمه دستشویی با درهای خراب و شیلنگ آبی که روی زمین کف دستشویی خیس افتاده، چندش‌آور است. زن عصبانی که دنبال جای امن برای تعویض پوشک بچه‌اش می‌گردد، غر می‌زند: فقط پول می‌گیرید. چاه اینجا گرفته و فاضلاب پس زده!
از بس کثیف است، برخی برای نماز تیمم گرفته‌اند و برخی در تاریکی بیابان از جمع دور شده‌اند، پوشش را کنار زده‌اند و با آب معدنی وضو می‌گیرند. زن جوانی دچار تنگی نفس شده است. شاید در لحظه برخورد با این صحنه، چند نفری فکر کردند او اغراق می‌کند اما صورت رنگ پریده‌اش، جای تردید باقی نمی‌گذارد. تهوع، سرگیجه و بی‌حالی او که حالا روی شن‌های شوره زده بر زمین افتاده است، حکایت از گازگرفتگی او در یک سرویس غیربهداشتی سرراهی بدون هواکش در گرمای تابستان دارد. جایی که راننده با صاحب رستوران، قراردادی نانوشته و پنهان دارد تا مسافران را پیاده کند که هم برای صرف شام پولی به جیب صاحب رستوران برود، هم بابت ورودی دستشویی‌ها نفری سه هزار تومان کارت بکشند. یک قرارداد دو سر برد که جای خالی در این پازل پردردسر، همین نبود نظارت‌های بهداشتی بر محیط‌های عمومی است که با جان و سلامتی مردم سروکار دارد!
برای آنها که سفر هوایی دارند و از امکانات فرودگاهی بهره می‌برند، دغدغه نبود آب و سرویس‌های بهداشتی در طول مسیر مطرح نیست. اما آنها که ترجیح می‌دهند برای سفر ارزان یا تجربه‌های گردشگری از اتوبوس یا خودروی شخصی استفاده کنند، بوی مشمئزکننده این توالت‌های سرراهی و گرفتگی چاه‌های فاضلابش، نبود مایع ضدعفونی کننده و حتی تهویه هوا، نقطه تاریک و تلخ در همه سفرهاست. شاید در نگاه نخست این موضوع پیش پا افتاده به نظر برسد. موضوعی که یکی از معضلات و موانع گردشگری است اما باور کنید این خاطره مشترک بد همه مسافران جاده‌هاست؛ دستشویی‌های آلوده.
دسترسی آسان به سرویس بهداشتی عمومی یکی از مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی شهرهای توسعه‌یافته در جهان است. سازمان ملل به‌خاطر اهمیت این موضوع، سازمانی را با عنوان «سازمان جهانی توالت» تشکیل داده است تا از این راه، توجه بیشتر دولت‌ها را به این موضوع مهم و تأثیرگذار بر سلامت و بهداشت عمومی شهروندانش جلب کند. نگه داشتن ادرار برای مدت طولانی خطر برخی مشکلات مانند عفونت ادراری را افزایش می‌دهد و مشکلات جسمانی و حتی روانی زیادی را برای افراد به وجود می‌آورد. عفونت ادراری، درد، کشش مثانه و سنگ کلیه از جمله آسیب‌ها و عوارضی است که نگه داشتن دستشویی به بدن انسان وارد می‌کند.
عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در تازه‌ترین اظهار نظر که به نظر برخی کاربران عجیب می‌رسد، به یک تابو اشاره می‌کند: «من در صفحات شخصی خودم هم از سرویس‌های بهداشتی مناسب بازدید کردم و هم از جاهایی که وضعیت‌شان افتضاح بوده، تصویر گذاشته‌ام. یکی از مهم‌ترین مشکلاتی را که در حوزه گردشگری وجود دارد، مناسب نبودن سرویس‌های بهداشتی بین‌راهی می‌دانم و این از همه چیز مهم‌تر است. هنگامی که مردم سوار ماشین می‌شوند و در جاده راه می‌افتند و می‌بینند سرویس‌های بهداشتی مناسب برای آنها نیست، هرچه ما به اینها بگوییم؛ سد افتتاح کردیم، پروژه‌های بزرگ افتتاح کردیم، کارخانه‌های بزرگ افتتاح شده است، مردم می‌گویند: شما که نمی‌توانید سرویس‌های بهداشتی را درست کنید؛ بقیه حرف‌هایتان هم مثل همین است. من فکر می‌کنم فعلاً سرویس بهداشتی اولویت اول مردم است.»
معضل دستشویی بین راهی در ایران، از آن سختی‌هایی است که حل آن نه به فناوری خاصی نیاز دارد، نه توطئه‌های داخلی و خارجی متوجهش است و نه بودجه عجیب و غریبی می‌خواهد. اما با بهداشت و سلامت و رضایتمندی مردم ارتباط مستقیم دارد.
تشنگی طاقتش را طاق کرده است اما جرأت سرکشیدن بطری آب خنکی که خریده را ندارد. نکند در راه رسیدن، نیاز به سرویس بهداشتی پیدا کند. محمود عزیزی با گلایه از وضعیت سرویس‌های بهداشتی سرراهی می‌گوید: متأسفانه گاهی برای یک قضای حاجت، باید بیش از یکصد کیلومتر رانندگی کرد. وقتی هم که دستشویی پیدا می‌شود، معمولاً بسیار شلوغ، با صف‌های طولانی، کثیف و کهنه است و بدتر اینکه، به فجیع‌ترین شکل ممکن، آلوده‌اند به طوری که گاه برخی افراد ترجیح می‌دهند تا رسیدن به مقصد از خیر دستشویی‌های بین راهی بگذرند. این سرویس‌های غیربهداشتی فاقد هواکش و مایع دستشویی است.
او به رستوران‌های بین راهی اشاره دارد که اگر مسافر از آنها غذا نخرد، مانع استفاده از دستشویی‌هایش می‌شود.
براساس استاندارد جهانی باید به ‌ازای هر ۱۰۰۰ یا ۱۱۰۰ نفر یک سرویس بهداشتی عمومی در دسترس باشد اما نیست. توالت‌های عمومی معمولاً آنقدر کثیف و آلوده‌اند که مرکز تجمع انواع باکتری و ویروس محسوب می‌شوند. اگر چه مردان و زنان هر دو در برابر عوامل بیماری‌زا و عفونت‌ها، آسیب‌پذیر هستند اما زنان به‌دلیل ساختار بدنی خود به میزان بیشتری در خطر بوده و باید احتیاط بیشتری کنند. گزارش‌ها حاکی از این است که مادران زیادی در سراسر جهان، کودکان خود را بر اثر ذات‌الریه و اسهال عفونی از دست داده‌اند که عامل اصلی این دو بیماری، دسترسی نداشتن به سرویس بهداشتی بوده است.
یک شهروند ایده جالبی دارد. او که دارای مدرک دکترای اقتصاد است، می‌گوید: ساختار مراکز گردشگری بین راهی جاده‌ها نیازمند بازنگری است. باید از دوره سنتی استفاده از دستشویی‌های بین راهی با گماردن کسی که از مردم پول می‌گیرد، عبور کنیم چرا که جاذبه گردشگری را کمرنگ می‌کند. بهتر است رستوران‌ها و لوگوهای معروف در فواصل مسیر با ارائه خدمات مطلوب و ارزش افزوده، به نیازهای ضروری مسافران اهمیت دهند.
رضا عباس‌زاده معتقد است بهداشت و نیازهای فیزیولوژیک مردم باید مورد توجه قرار گیرد. او می‌گوید: می‌شود زمینه ساخت سرویس‌های بهداشتی سرراهی را در محل‌های مورد نیاز مباشراً یا با مشارکت بخش خصوصی فراهم کرد تا در فاصله‌های مشخص، مجتمع‌های خدماتی و فروشگاه‌های بین راهی تأسیس شود و موظف باشند دستشویی‌هایی را با تعداد و استانداردهای مشخص احداث و نگهداری نمایند. تمدید پروانه فعالیت و معافیت این واحدها نیز منوط به نگهداری بهداشتی، مناسب و شبانه‌روزی از این سرویس‌ها باشند.
از نگاه او تأسیس سرویس بهداشتی ویژه معلولان، گردشگران، فضای مناسب مادر و کودک از مواردی است که حتی در شهرهای بزرگ و تاریخی نیز مورد غفلت قرارگرفته است. شهرهایی که به خاطر اقلیم خاص یا آثار تاریخی مشهور مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی است.
وی به بهسازی و بهره‌برداری از چند مجتمع اقامتی و بین راهی در مسیر استان قم اشاره دارد که علاوه بر ارائه خدمات مطلوب، فضایی برای استراحت، رفع خستگی سفر و خرید سوغات برای مسافران فراهم کرده‌اند و ادامه می‌دهد: کاش این مراکز و ایده‌های موفق، الگو شوند. در مسیر سفر به برخی شهرها، مسافر ترجیح می‌دهد گرسنه و تشنه بماند تا نیاز به دستشویی‌های آلوده پیدا نکند که این علاوه بر آسیب به سلامتی او، خستگی را دوچندان می‌کند و بر شتاب او برای بازگشت تأثیر می‌گذارد. اما گاهی با سرمایه‌گذارانی روبه‌رو می‌شویم که با فکر اقتصادی حتی از توقف چند دقیقه‌ای مسافر برای استفاده از دستشویی نیز بهره می‌گیرند و با ایجاد فضایی امن و آسوده، گردشگر را به سمت بازار و خرید در آن مجموعه نیز هدایت می‌کنند.

بــــرش

دستشویی از بس کثیف است، برخی در تاریکی بیابان از جمع دور شده اند، پوشش را کنار زده اند و با آب معدنی وضو می گیرند. زن جوانی دچار تنگی نفس شده است. شاید در لحظه برخورد با این صحنه، چند نفری فکر کردند او اغراق می کند اما صورت رنگ پریده اش، جای تردید باقی نمی گذارد