شلتوک‌کاری غیرقانونی سهم محیط زیست را برداشت کرد
«هورالعظیم» در بی‌آبی می‌سوزد
کشاورزان به سمت کشت‌های کم‌آب‌بر بروند
بیتا میرعظیمی
خبرنگار
«هورالعظیم» بزرگ‌ترین تالاب مرزی ایران، این روزها حال و روز خوبی نداشته و فاصله‌ای اندک با خشکیدگی کامل دارد. آب منطقه‌ای می‌گوید که حقابه هورالعظیم را رهاسازی کرده است اما آنچه رهاسازی شد به خورد زمین‌های کشاورزی سر راه رفت و عملاً چیزی به هورالعظیم نرسید. طبق قانون، منابع آبی کشور ابتدا باید صرف تأمین آب شرب و حق محیط زیست شود و بعد سهم کشاورزی و صنایع پرداخت شود. علی سلاجقه رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هم بارها اعلام کرده است که حقابه تالاب‌ها را سر تالاب می‌گیرد و آبی را که از سدها رهاسازی و به زمین‌های کشاورزی رسیده است حقابه حساب نمی‌کند. آب منطقه‌ای و محیط زیست هنوز به نقطه اشتراکی که بتواند تالاب‌ها را از خشکیدگی و تبدیل شدن به کانون‌های ریزگرد برهاند، نرسیده‌اند. هورالعظیم هم از این نقطه ضربه می‌‌خورد. حقابه محیط زیست قرار بود به 55 درصد از سطح خشکیده تالاب تزریق شود اما کاشت شلتوک (برنج) از سد تنظیمی حمیدیه تا تالاب، اجازه ورود قطره‌ای آب از رهاسازی اخیر به تالاب نداد. سهم هورالعظیم در حالی به پای شلتوک‌ها رفت که طبق قانون کاشت برنج خارج سه استان شمالی ممنوع است. کاشت شلتوک در حوزه کرخه نیز ممنوعیت دارد. «سیدعادل مولا» معاون محیط زیست طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان خوزستان به «ایران» می‌گوید: «در صورت تداوم وضعیت موجود و نرسیدن حقابه به هورالعظیم، تالاب در آستانه خشک شدن کامل قرار گرفته و تبعات زیست‌محیطی آن با وقوع آتش‌سوزی‌ها، مرگ‌ومیر آبزیان و افزایش ریزگردها تشدید پیدا خواهد کرد.»
شلتوک‌کاری در بالادست
«سیدعادل مولا» معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان خوزستان، به «ایران» می‌گوید: «حدود 4-3 ماه است که با وجود اعلام ممنوعیت کشت شلتوک (برنج) در حوزه کرخه از سوی سازمان جهاد کشاورزی، در زمین کشاورزی از سد تنظیمی حمیدیه تا تالاب، این محصول کشت می‌شود. شلتوک یک کشت آب‌بَر بوده و اجازه نمی‌دهد آبی به تالاب برسد. او اذعان می کند: «اگر مصارف در بالادست به‌درستی کنترل شود، بخشی از مشکلات هورالعظیم نیز برطرف خواهد شد.»
حقابه تأمین نشد
طبق گفته این مقام مسئول، «سازمان آب و برق در تاریخ 14 تیرماه سال‌جاری، ۱۶ متر مکعب آب رهاسازی کرد اما تنها یک روز بعد و در بازدید میدانی از حوزه تالاب، تمامی ورودی‌ها صفر بود. این در حالی است که ما امیدوار بودیم ورودی آب در تالاب پس از رهاسازی، به نیم تا یک متر برسد، اما هیچ آبی مشاهده نشد. حقیقت آن است که کشاورزان با برداشت آب در بالادست، اجازه ندادند حتی یک قطره آب به تالاب برسد. هرچند که ناگفته نماند بخشی از آب پس از رهاسازی، تبدیل به زهاب شده و بخشی دیگر نیز به‌دلیل گرمای شدید هوا، تبخیر شد.» سیدعادل مولا تأکید می‌کند: «اگر این مشکلات طی 4-3 ماه آینده برطرف نشود، خشکیدگی تالاب هورالعظیم با هزینه‌های گزافی نظیر آتش‌سوزی‌های وسیع، مرگ و میر ماهیان، تصرفات اراضی و انتشار ریزگردها همراه خواهد شد.»
اما راهکار چیست؟ مولا پاسخ می‌دهد: «راهکار این است که وزارت نیرو موج خوبی از رهاسازی آب را پدیدار کرده و همزمان اداره جهاد کشاورزی کنترل بیشتری نسبت به برداشت آب از زمین‌ها (مجاز و یا غیرمجاز) داشته باشد. حتی اجازه برداشت به کشاورزان نداده و پمپ‌های آب را نیز جمع‌آوری کند. ما حتی پیشنهاد داده‌ایم که شرکت توزیع نیرو، برق این مناطق را قطع کرده و اجازه استفاده از موتورهای دیزل برقی را ندهد. یا حتی توزیع سوخت در این زمان برای موتورهای دیزلی انجام نشود. بر این اساس، چنانچه بخشی از رهاسازی آب انجام شده و نظارتی صحیح بر برداشت‌های آب صورت گیرد، می‌توان امیدوار بود که بخشی از حقابه به تالاب رسیده و در نتیجه جلوی 80-70 درصد از آتش‌سوزی‌ها در حوزه داخلی تالاب هورالعظیم گرفته شود.»
صحبت‌های مولا شاید در نگاه اول سختگیرانه به نظر برسد و این سؤال پیش بیاید که کشاورز‌ها چگونه زندگی خود را بگذرانند اما یک مسأله مهم و جدی وجود دارد که سر شوخی با کسی ندارد؛ خشک شدن تالاب هورالعظیم و تبدیل آن به یک کانون بزرگ ریزگرد در نهایت به خشک شدن زمین‌های کشاورزی اطراف و از دست رفتن همه فرصت‌های شغلی ازجمله کشاورزی، دامداری، ماهیگیری و حتی به توقف تولید صنایع‌دستی منجر می‌شود.
کشت محصولات کم آب‌بَر
در همین حال «تورج نوروزی» معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی خوزستان، نیز ضمن تأیید کشت غیرقانونی شلتوک در بخش‌هایی از اراضی کرخه به «ایران» می‌گوید: «در سال‌جاری، برنامه کشت حوزه کرخه در چندین جلسه فنی مشترک با دستگاه‌ها و ارگان‌های مختلف استان مورد بررسی قرار گرفته و در آخرین جلسه شورای کشاورزی استان به ریاست استاندار، تصمیم گرفته شد تا کشت شلتوک ممنوع اعلام شده و در سطح 40 هزار هکتار برنامه سایر محصولات با اولویت کشت محصولات کم آب‌بر و کشت‌هایی که کشاورزان نسبت به آن آگاهی بیشتری دارند، در اولویت قرار گیرد. بر این اساس، کشت دو محصول علوفه‌ای، حبوبات (عمدتاً ماش و لوبیا)، کنجد و سبزی و صیفی‌جات پیش‌بینی شده و این برنامه به همه شهرستان‌های استان، ابلاغ شد. همچنین مقرر شد که سازمان آب و برق، آب موردنیاز برای کشت این محصولات کم آب‌بر را نیز تأمین کند.»
او با اشاره به اینکه سازمان جهاد کشاورزی، متولی رودخانه و برداشت آب نبوده و در صورت برداشت غیرمجاز از آب، ضابطین قضایی رودخانه یعنی سازمان آب و برق باید اقدام انضباطی کنند، می‌گوید: «سازمان جهاد کشاورزی، الگوی کشت را مطابق سطوح کشت و وضعیت کشت تعریف کرده و در آن محصولات کم آب‌بر را گنجانده است. در همین ارتباط برنامه‌های آموزشی متعددی از الگوی کشت را برای کشاورزان تبیین کرده و در رسانه‌های جمعی (رادیو و تلویزیون)، کشت محصولات کم‌آب‌بر را مورد تشویق قرار داده است. حتی سازمان جهاد کشاورزی استان، اقدامات تشویقی و تنبیهی متنوعی نظیر عدم ارائه نهاده و خدمات به کشت‌های پرآب‌بر و بیمه نکردن کشاورزانی که کشت‌های غیرمجاز انجام می‌دهند، در دستور کار خود قرار داده است.»
نظارت قرارگاه تنش آبی
تورج نوروزی، با اشاره به تشکیل قرارگاه تنش آبی در شهرستان به ریاست فرماندار و عضویت دادستان، مجموعه جهاد کشاورزی، مجموعه آب و برق و... می‌گوید: «این قرارگاه بر اقدامات بازدارنده نسبت به کاشت شلتوک در حوزه کرخه نظارت کرده و تأمین آب برای سایر محصولات کم‌آب‌بر را نیز پیگیری می‌کند.» او برنج را یکی از مهم‌ترین محصولات تابستانه استان خوزستان معرفی کرده و تأکید می‌کند: «مادامی که آبی تأمین نشود، برنج نیز کشت نخواهد شد. بنابراین به هیچ وجه نباید اجازه داد که آب برای کشت شلتوک (برنج) تأمین شود.»
اما چرا کشاورزان در این وضعیت کم‌آبی، اصرار به کاشت محصولات پرآب‌بر نظیر شلتوک و برنج دارند؟ معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی خوزستان می‌گوید: «زیرا قیمت برنج بالا بوده و درآمد در هکتارش نسبت به سایر محصولات بیشتر است. به همین دلیل کشاورز به سمت کشت این محصول و دیگر محصولات پرآب‌بر می‌رود؛ بی‌آنکه بداند در نتیجه کشت‌های غیرمجاز، چه آسیبی به منابع آبی و محیط زیست منطقه وارد می‌کند.» آیا آماری از زمین‌های کشت شده شلتوک در استان دارید؟ «در حال حاضر آماری نداریم، اما می‌توانید با همکاران آب و برق تماس گرفته و تصاویر هوایی کشت‌های انجام شده را مشاهده کنید.»
مسئولیت فرادستگاهی
طبق گفته روابط عمومی سازمان آب و برق خوزستان به «ایران»، این سازمان متولی تأمین آب برای مصارف شرب، صنعت، کشاورزی، حقابه تالاب و دام‌های سنگین و احشام است. سازمان آب و برق استان، برای کشت‌های مصوب در شورای جهاد کشاورزی، روزهایی را تعیین کرده و مطابق دستورالعمل، رهاسازی آب را انجام می‌دهد. در حقیقت نظارت بر برداشت آب یک مسئولیت فرادستگاهی بوده و قرارگاه‌های رفع تنش آبی با مدیریت فرمانداران در سطح استان‌ها، این وظیفه را برعهده دارند. آیا سازمان آب و برق خوزستان نظارتی بر برداشت آب ندارد؟ این سازمان همانند دیگر دستگاه‌ها، عضو قرارگاه تنش آبی بوده و نظارت‌های دائمی بر برداشت آب می‌کند. در ادوار مختلف گزارش‌هایی از تأمین آب و برداشت‌های غیرمجاز تهیه کرده و با تصویربرداری، اقدام به پلمب چاه‌های غیرمجاز می‌کند. در این میان حتی جلسات متعددی برای آگاهی‌بخشی کشاورزان برگزار کرده و همزمان با دیگر ارگان‌ها، بر برداشت‌های غیرمجاز آب در سطح استان نظارت می‌کند.
