افزایش عرضه و تقاضای کتاب‌های کودکان در فضای مجازی
کتاب کودک در سبد خریدهای اینترنتی
حمیرا حیدریان
گزارش نویس
آنیسا به سمت قفسه کتاب‌ها می‌رود و سعی می‌کند خودش کتاب مورد علاقه‌اش را پیدا کند اما بیشتر رنگ‌های روی جلد برایش جذابیت دارد. «نخ نامرئی» عنوان کتابی است که انتخاب کرده است و از مادر می‌خواهد که او را برایش بخرد.اما مادر علاوه بر انتخاب دخترش، می‌خواهد کتابی با عنوان «راحت بگو نه» را هم بخرد و آن را مناسب سن او که 7 سال دارد، می‌داند.
آرتین هم به همراه خواهرش به خانه کتاب آمده تا عنوان‌های مورد علاقه‌اش را در میان کتاب‌ها انتخاب کند و می‌گوید: ماهانه دو الی 3 کتاب با مشورت خانواده می‌خرم و گاهی به کتابفروشی می‌آیم اما بیشتر خریدم به صورت اینترنتی است چرا که تمامی موضوعات را به راحتی می‌توانم جست و جو و خریداری کنم. او که 12 سال دارد خواندن کتاب را یکی از عادت‌هایی می‌داند که از کودکی توسط والدین به او آموزش داده شده‌است.
کتاب از دیرباز نقشی مهم در آموزش و آماده کردن کودک برای شناختن، دوست داشتن و ساختن محیط، شناساندن کودک به خویشتن، ایجاد احترام به اصالت انسانی، سرگرم کردن و لذت بردن و شاد بودن آنان داشته است. فضای مجازی البته ذائقه کودکان را برای مطالعه و کتابخوانی و خرید تغییر و چرخه مخاطبان کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها را نیز تحت تأثیر قرار داده است. اما آمارهای خانه کتاب و گفته‌های دست‌اندرکاران حوزه نشر کودک نشان می‌دهد، با وجود افزایش حوزه تأثیر فضای مجازی در دنیای کودکان، کتاب کودک همچنان مورد اقبال و تقاضای والدین و کودکان است.
فرزانه رحمانی نویسنده و کارشناس ادبیات کودک و نوجوانان با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر توجه به تنوع درامر انتشار کتاب کودک افزایش یافته است، می‌گوید: طی چند سال اخیر خوشبختانه تنوع در موضوعات و نوع کتاب افزایش یافته است به طوری که ما شاهد افزایش کتاب‌های کودک در قالب کتاب کمیک مصور هستیم این در حالی است که در گذشته در این حوزه با محدودیت مواجه بوده‌ایم. اما نکته حائز اهمیت اینکه خارج از وجود فضای مجازی که این روزها کودکان و خانواده‌ها را درگیر خود کرده است، افزایش قیمت کاغذ و گرانی باعث شده است میزان تیراژ کاهش چشمگیری داشته باشد به طوری که من نویسنده شاید مجبور به چاپ کتاب خود تنها در 500 نسخه باشم که این جوابگوی کتابخانه‌ها و بازار کتاب کودک نیست.
او از بی‌رمقی این روزهای کتابخانه‌ها هم انتقاد دارد و می‌افزاید:از یک سو این روزها شاهد از چرخه خارج شدن کتابخانه‌های عمومی هستیم و کتابخانه‌ها به یک مکان فرسوده و خالی از کتاب تبدیل شده است و تعداد کم تیراژ کتاب باعث شده تا کتابخانه‌ها رو به افول روند. یک نکته مهمی که باید متوالیان امر در نظر داشته باشند اینکه تنها تغذیه کتابخانه کافی نیست بلکه فعالیت‌های ترویجی در این زمینه برای ترغیب خانواده‌ها لازم و ضروری است، چرا که کتابخوانی یک رفتار است وباید برای این رفتار فعالیت‌های ترویجی صورت گیرد چرا که با این حرکت قطعاً خانواده‌ها ترغیب می‌شوند تا از فضای کتابخانه‌ها استفاده کنند و بیشتر کتاب برای کودکان خود خریداری کنند.
او شرایط استقبال خانواده‌ها از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را مطلوب‌تر از کتابخانه‌های عمومی عنوان کرده و بیان می‌کند: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بالاترین تیراژ انتشار کتاب را در بین ناشران دارد، به طوری که 5 هزار نسخه برای کتابخانه‌ها و 2هزار و 500 نسخه برای فروش عمومی و مخاطب کودک به چاپ می‌رساند. ضمن اینکه در این مکان مربیان و کارشناسان برای کودکان بخش‌های جانبی هر کتابی را در نظر می‌گیرند و تنها جایی است که کتابخوانی با فعالیت‌های مرتبط با آن کتاب اعم از نمایش، قصه گویی و...در آن انجام می‌شود.
نگین صدری‌زاده مدرس و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی معتقد است اگرچه فضای مجازی زمان زیادی از وقت کودکان را به خود مشغول کرده است، اما نتوانسته است مانعی برای مخاطبان کتاب کودک باشد. او می‌گوید: با وجود فضای مجازی کتاب کودکان و نوجوانان همچنان مخاطبان خود را دارد. از ژانر طنز و وحشت گرفته تا کمیک استریپ و انواع رمان‌ها همچنان خوانندگان خود را دارد.ضمن اینکه فضای مجازی این شرایط را فراهم کرده است که خرید کتاب و دسترسی به مطالعه آن آسان‌تر باشد به عبارتی فضای مجاری و انتشار کتاب در این زمینه موازی هم حرکت می‌کنند و در حقیقت فضای مجازی با ایجاد مدیا باعث شده مخاطبان کتاب کودک و نوجوان با فضای نشر متصل شوند. شاید فضای مجازی به عنوان رقیب مفهوم سنتی کتابخوانی باشد اما برای کودکان مشتاق و حرفه‌ای کتابخوان، فضای مجازی مطالعه را راحت‌تر کرده‌است.
او یکی از امتیازهای وجود فضای مجازی برای مخاطبان کتاب کودک و نوجوان را سهل‌الوصول بودن آن عنوان کرده و بیان می‌کند: فضای الکترونیکی، نت بوک‌ها و... باعث شده بدون محدودیت زمانی و مکانی در یک فرصت برابر فرزند شما به راحتی کتاب مورد علاقه خود را خریداری و مطالعه کند بنابراین می‌توان با نگاه یک فرصت به فضای مجازی نگاه کرد نه یک رقیب.
این پژوهشگر حوزه ادبیات کودک یکی ازنقاط ضعف این حوزه را بی‌توجهی به خط فارسی در فضای مجازی مطرح می‌کند و می‌افزاید: یکی از نکاتی که به آن کم توجهی می‌شود موضوع خط فارسی است که در فضای مجازی بدون رعایت هیچگونه اصولی به صورت شکسته و غلط نویسی ارائه می‌شود که نیاز است انجمن ادبی کودکان ونوجوانان و فرهنگستان ادبیات فارسی به موضوع رسم الخط توجه کنند. یکی دیگر از مباحث قابل تأمل در حوزه ادبیات کودک که از لحاظ فرهنگی بسیار نیز مشهود است مبحث ترجمه کتاب است که از یک الگوی تکرارشونده تبعیت می‌کند و از آنجایی که کتاب‌های ترجمه شده دارای موضوع و تصاویر جذاب هستند و ذهن نیز تابع عادت و راحت طلبی است و خصوصاً در کودکان این موضوع پررنگ‌تر است، رغبت برای خواندن این نوع کتاب‌ها که از فرهنگ دیگری نیز سخن می‌گوید بیشتر است این در حالی است که فرهنگ ما متفاوت با فرهنگ دیگر کشورهاست و این موضوع یک نوع اجحاف در حق تألیفات داخلی به حساب می‌آید. همچنین توجه به ادبیات کهن و حفظ آن بسیار حائز اهمیت است که مؤلفین باید با نظر کارشناسان حوزه ادبیات کودک به این موضوع بیشتر بپردازند. در این حوزه نه تنها نویسندگان بلکه هنرمندان در هر زمینه‌ای باید کنار هم این ادبیات را برای کودک و نوجوان ملموس‌تر کنند.
استقبال فروش اینترنتی از کتاب کودک
محسن ملانور مدیر یکی از سایت‌های تخصصی فروش کتاب کودکان و نوجوانان هم نظر دیگری در خصوص استقبال خانواده‌ها از کتاب کودکان دارد. به گفته او، این روزها خرید کتاب از سوی خانواده‌ها با توجه به سهولت فرایند خرید به یک فرهنگ تبدیل شده است و روند فروش روزانه را افزایش داده است. او می‌گوید: کار فروش کتاب کودک و نوجوان را از سال 97 شروع کرده‌ایم و اما طی 3 سال گذشته با وجود فضای مجازی و پیام‌رسان‌ها و خرید اینترنتی شاهد استقبال خوب خانواده‌ها هستیم اما یکی از نقاط ضعف در خرید کتاب برای کودکان و نوجوانان این است که خانواده‌ها در خرید نمی‌دانند که چه موضوعی را انتخاب کنند و چندان با نویسندگان و نوع کتاب آشنایی ندارند. اما در مقابل در سال‌های اخیر شاهد تنوع موضوعی در انتشار کتاب‌ها هستیم، به طوری که برای موضوع ترس انواع کتاب‌ها با موضوع ترس از تاریکی، ترس از صدا، ترس از محیط و... منتشر شده است یا موضوعاتی با عنوان بهداشت فردی و....
انتشارات به درجه تنوع بالایی از موضوعات و پرداختن به آنها رسیده‌اند وحتی در انتشارات شاهد حداقل 10 گونه ادبیات در زمینه رمان کودک اعم از تاریخی، فرهنگی، مذهبی و... هستیم. در زمینه کتاب‌های داستانی و طنز و ادبی نیز شاهد افزایش چاپ کتاب و استقبال از سوی خوانندگان هستیم. حتی نویسندگان در تلاش هستند تا به صورت حوزه محور روی کتاب‌ها فعالیت کنند تا خانواده‌ها بهتر بتوانند در انتخاب کتاب با موضوعات متنوع ارتباط برقرار کنند.
او به کاهش تعداد کتابفروشی‌ها هم اشاره‌ای دارد و می‌افزاید: اگرچه استقبال از کتابفروشی اینترنتی افزایش پیدا کرده و حجم فروش و سود آن نیز بالا رفته است اما در شهری مثل تهران طبق بررسی‌هایی که انجام شده تعداد کتابفروشی‌ها رو به کاهش است و استقبال چندان مانند گذشته از آنها نمی‌شود و این جای تأمل دارد. اما این روند در شهرستان‌ها متفاوت است و کتابفروشی‌ها یا حالت پایدار دارند یا در برخی شهرها روند افزایشی داشته است. همچنین طبق اعلام خانه کتاب در سال 1401 وضعیت نشر کتاب کودک و نوجوان با رشد 13 درصدی همراه بوده است.