ایران واشقانی فراهانی
گزارش نویس

یک ویدیوی طنز با عنوان دوربین مخفی که مرزهای شوخی را رد کرده است، در فضای مجازی دست به دست می‌شود. پسری در خود فرورفته، روی نیمکت پارک نشسته و هندزفری به گوش دارد. دوربین نزدیکتر می‌رود. مردی با قیچی از پشت سر به او نزدیک می‌شود و به آرامی سیم هندزفری را می‌چیند. پسر جوان شوکه می‌شود و با هم درگیر می‌شوند.
این سکانس بارها تکرار می‌شود. شاید نگاه طنزآلود این دوربین می‌خواهد آستانه تحمل افراد مختلف را به تصویر بکشد. اما هیچ‌کس تاب‌آوری ندارد. این یک شوخی برای خنداندن نیست. این خندیدن به آزار دیگران است.
یک کلیپ از چیپس خوردن یک کودک و نوازش‌های مادرش با لحنی مهرآمیز، آنقدر در فضای مجازی تکرار و بازسازی می‌شود که دیگر خنده‌دار و طنزآلود نیست. زنگ خطری برای به پایان رساندن خوشبختی یک خانواده و عمومیت بخشیدن به یک حریم خصوصی است. صحنه‌ای است که در فضای خصوصی و حریم امن یک خانه ضبط شده اما بی‌هدف در زبان‌ها می‌چرخد تا بکشاند طنز و شادی را به قبح هزل که به قول دهخدا «پا به درون حریم‌های ممنوعه می‌گذارد و حرمت‌های اجتماع را به باد استهزا می‌گیرد.»
محمود اکرامی‌فر مردم‌شناس و شاعر معاصر که در آثار وی همواره علاوه بر مفاهیم عاشقانه، دغدغه‌های اجتماعی و دینی نیز مطرح می‌شود، در خصوص جنبه مثبت شوخی در زندگی می‌گوید: شوخی از یک لحاظ برای جامعه مفید است چون موجب شادی و دوری از کسالت و اندوه است و غم را حتی برای یک لحظه دور می‌کند. سوپاپ اطمینان برای بیان یک دغدغه اجتماعی است وقتی به شکل طنز درمی‌آید. کنایه است از آنچه اذیت‌مان می‌کند تا به آرامش برسیم و به بیان دغدغه بپردازیم. این وجه مثبت شوخی است اما یادمان نرود شوخی یک امر فرهنگی است که متناسب با فرهنگ‌ها شدت و ضعف پیدا می‌کند.
در فضای مجازی بارها گویش‌های مختلف به صورت دابسمش یا تقلید صدا مورد بازنشر قرار گرفته‌اند. تعریف کردن یک جوک با لهجه‌ای خاص که هرچند آن را شیرین‌تر می‌کند، اما اشاره‌ای مستقیم به یک قوم یا خطه‌ای از سرزمین‌مان است. یا اشاره مستقیم به ویژگی مردم یک شهر که مشخص نیست چگونه بر سر زبانها افتاده و به آنها چسبیده است؛ خساست، بداخلاقی، ساده‌لوحی، افاده و حتی سرسختی.
این پژوهشگر اجتماعی تأکید دارد شوخی مرزهای نادیده‌ای دارد: «در برخی حوزه‌ها چالش‌برانگیز است. موضوعی که برای پایتخت شوخی است، برای شهر دیگری می‌تواند توهین و تابو تلقی شود و برای مردم یک شهر دیگر، خنثی باشد. هر جامعه و خرده فرهنگی یک سری ارزش‌ها دارد که برای مردمی که در آن فرهنگ سربرآورده و رشد کرده‌اند، قابل احترام است. هر فرهنگی امور مهمی دارد که باید برای صاحبانش محترم شمرده شود و شوخی با خرده فرهنگ‌ها، گروه‌های زبانی و قومی، بی‌احترامی تلقی می‌شود. شوخی با حوزه‌های مربوط به فرهنگ، اعتقادات، خانواده، سرزمین، قوم، زبان و... را همه نمی‌توانند برتابند. شاید تحمل کنند، اما همراه با ناراحتی است.»
اکرامی فر توصیه می‌کند در حوزه‌های خاکستری شوخی کنید. او می‌گوید: در رابطه با خیابان، چاله و آسفالت، آلودگی هوا، طرز رانندگی و... که به اقلیت، گروه و قومی برنمی‌گردد، می‌توان بدون چالش ورود کرد. اینها حوزه‌های خاکستری هستند که به کسی برنمی‌خورد و نوک پیکان این شوخی‌ها به سمت هدفی نشانه نمی‌رود. اما در شوخی‌های کلامی، شوخی‌های رفتاری و شوخی‌های مجازی حتماً باید ظرفیت‌های روحی و فرهنگی هر فرد را در نظر بگیریم.
مطالعات نشان داده که خنده، سیستم دفاعی بدن را بهبود می‌بخشد و برای قلب هم مفید است. ثابت شده که با خندیدن، سرعت جریان خون تا بیش از 20 درصد افزایش می‌یابد و مزایای خنده تا 45 دقیقه در بدن باقی می‌ماند. به افراد کمک می‌کند که بهتر درد را تحمل کنند و شوخ طبعی، کل زندگی را شاد می‌کند. در واقع فرد شوخ‌طبع همه چیز را از زاویه دیگری به غیر از آنچه که فوراً قابل مشاهده است می‌بیند، ایده‌ها و راه‌های نامعمول به ذهنش خطور می‌کند. او فقط به ظاهر مسائل نگاه نمی‌کند بلکه به لایه‌های درونی آن هم توجه می‌کند و از همه جنبه‌های زندگی لذت می‌برد و در آنها سهیم می‌شود. اما حد و مرز شوخی و طنز کجاست؟
« شادی، بخشی از وجود هر انسان است که باید به آن توجه کنیم و با هم خندیدن یک راه مناسب برای ایجاد ارتباط است. اما گاهی در شوخی‌های رفتاری، مثلاً راه رفتن، گویش یا طرز حرف زدن کسی را با زبان بدن و اشاره مورد تمسخر قرار می‌دهیم که معانی متفاوت و برداشت‌های مختلفی در پی دارد. فرهنگ‌ها و عادت‌های رفتاری در جوامع مختلف یکی نیست و می‌تواند منجر به چالش شود.»
اکرامی فر ادامه می‌دهد: شادی را با همه خانواده سهیم شوید و این حس خوب را پرورش دهید. اما در ثبت و ضبط لحظات شادی آفرین یا رفتارهای خنده دار فرزندانتان و انتشار آن در فضای مجازی، دقت کنید. گاهی علاوه بر ارتباطات میان کلامی، از طریق ارتباطات رسانه‌ای هم شوخی می‌کنیم که باید بیشتر ملاحظه کرد. شوخی‌ها در فضای مجازی ماندگار می‌شود و در شرایط مختلف و بدون محدودیت، قابل رؤیت و بازبینی است. این شوخی‌ها در شرایط مختلف و همراه با بازخوردهای متفاوت است. فرقی نمی‌کند؛ می‌تواند دابسمش، تقلید صدا، تقلید رفتار، تکیه کلام یا ورود به فرهنگ و زبان باشد. این شوخی در صد سال آینده هم در فضای مجازی ممکن است قابل بازیابی و ارزیابی باشد و در شرایط اقتصادی و فرهنگی دیگری قضاوت می‌شود. پس بهتر است در دنیای رسانه که پیام‌ها بعد از قرن‌ها هم قابل جست‌و‌جو است، دقت شود. چه بسا در دوره دیگری فرد همین شوخی را ببیند و به جای خنده، منقلب شود.
انتشار صدا، تصویر یا کلیپ‌های کوتاه دانش‌آموزان در کلاس‌های آنلاین با سرعتی غیرقابل توقف مدتی به یک اپیدمی در محدودیت‌های کلاس‌های حضوری تبدیل شده بود. هرچند با هدف جذب بازدیدکننده یا سرگرمی فالوورها در شبکه‌های اجتماعی صورت می‌گرفت اما اکرامی‌فر، پژوهشگر فرهنگ و رسانه آن را شیوه‌ای غلط و پرحاشیه می‌داند: دختربچه در آینده عروس می‌شود و سالها مورد تمسخر خانواده شوهرش قرار می‌گیرد که حتی می‌تواند موجب انصراف از تشکیل خانواده و
ازدواج‌شان شود؛ یا شوخی دو نوجوان همکلاسی در مدرسه که مورد بازدید قرار می‌گیرد، شاید در آینده هر کدام در پست مدیریتی قرار گیرد و این شوخی مشکل‌ساز شود. آینده فرزندان سرزمین را با ندانم‌کاری به بیراهه نکشانیم.
او به تابوها در این حوزه اشاره دارد: در شوخی‌ها به دو حوزه نباید زیاد نزدیک شد؛ تابوها که حتی حرف زدن از آنها در جمع و حضور دیگران ممنوع است. تقدس‌ها و باورها که در هر دین و آیینی قابل احترام و مورد تعصب است.
تفاوت‌های ظریفی بین لطیفه، شوخی، هجو، هزل و طنز است. اما به گفته او «مرزها را تشخیص نمی‌دهیم و به همه می‌گوییم شوخی.»
به سخره گرفتن سالخوردگان که فراموشکارند یا از کلمات تند استفاده می‌کنند، گاهی فراتر از یک شوخی است که نوعی تخریب شخصیت است. اینکه سادگی و علایق آنها یا نوع پوشش و حتی ورزش کردن‌شان در فضای عمومی برای تفریح و شوخی به نمایش گذاشته می‌شود، خلاف ادب و اخلاق است.

بــــرش

شوخی از طریق رسانه، در صد سال آینده هم قابل بازیابی و ارزیابی است و در شرایط اقتصادی و فرهنگی دیگری قضاوت می‌شود. پس بهتر است در دنیای رسانه که پیام ها بعد از قرن ها هم قابل جست وجو است، دقت شود