بیتا  میرعظیمی
خبرنگار

همه‌ساله با آغاز فصل بهار و رویش گیاهان مرتعی در اغلب استان‌های کشور، افراد سودجو دست به کار شده و با دستبرد به طبیعت و برداشت بی‌رویه از گیاهان خوراکی و دارویی، زخمی عمیق به طبیعت می‌زنند. در این میان عد‌ه‌ای از بهره‌برداران بومی و محلی نیز بی‌خبر از همه جا، گیاهان دارویی را به شکل بی‌رویه و غیرعلمی جمع‌آوری کرده و ناخواسته این گونه‌های ارزشمند را قربانی زیاده‌خواهی‌های خود می‌کنند. گونه‌هایی که با برداشت بی‌رویه و غیرمجاز آسیب دیده و ضمن کاهش سطح و تراکم، در معرض خطر انقراض قرار می‌گیرند. آنها بساط فروش گیاهان دارویی و کوهی را در بازارهای محلی و کنار جاده‌ها پهن کرده و بی‌هیچ نظارتی این گونه‌های ارزشمند را خرید و فروش می‌کنند. البته چندی پیش و همزمان با داغ شدن بازار خرید و فروش گیاهان دارویی، معاون دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور بار دیگر تأکید کرد که هرگونه برداشت انبوه و بدون مجوز از گیاهان، قاچاق محسوب شده و با آن برخورد قانونی می‌شود. در همین راستا گونه‌های گیاهی با توجه به ارزش‌ و حفظ ذخایر ژنتیکی، دسته‌بندی شده و برداشت گونه‌هایی که در معرض خطر قرار دارند بویژه در جنگل‌ها ممنوع اعلام شد. باید بهره‌برداری بر اساس قراردادهای منطبق با قوانین و سیاستگذاری‌ها صورت گیرد. حال باید منتظر ماند و دید آیا این قوانین و دستورالعمل‌ها می‌تواند مانع سودجویان شده و جان هزاران گونه گیاهی را در کشور نجات دهد یا خیر؟
طبق گفته «فرامرز مردانی» رئیس اداره مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان چهارمحال و بختیاری به «ایران»، 37 گونه آندمیک و حدود 240 گونه گیاه دارویی، صنعتی و خوراکی در استان چهارمحال و بختیاری وجود دارد که مهم‌ترین آنها کلوس، موسیر، تره، بن‌سرخ، زرین‌گیاه و آویشن و... است. کلوس یا کرفس کوهی بیشتر در منطقه موگویی واقع در شهرستان کوهرنگ رشد کرده و موسیر، بن‌سرخ، تره و آویشن به صورت پراکنده در سراسر استان مشاهده می‌شود.

جولان سودجویان در سبزکوه
طبق گفته مردانی، افراد بومی و محلی مجازند از گیاهان دارویی به اندازه مصرف‌شان برداشت کنند اما متقاضیان برای بهره‌برداری [انبوه] از گیاهان دارویی، صنعتی و دارویی در استان چهارمحال و بختیاری، باید مطابق ماده 3 قانون حفاظت و بهره‌برداری طرحی را آماده کرده و پس از تصویب کمیته فنی اداره کل و تحت نظارت کارشناسان، اقدام به اجرای آن کنند. البته باید تأکید کرد که در مواقع خشکسالی اجازه بهره‌برداری به هیچ‌وجه صادر نمی‌شود.
او به برداشت‌های بی‌رویه و غیرمجاز گیاهان دارویی در این استان اشاره کرده و می‌گوید: همه ساله افرادی سودجو از استان‌های همجوار مانند اصفهان یا کهگیلویه و بویراحمد و... وارد استان شده و به شکل بی‌رویه و با هدف سودجویی اقدام به برداشت گیاهان دارویی و خوراکی می‌کنند، البته بخشی از سودجویان درون‌استانی نیز دست به کار شده و به طور مثال از شهرستان لردگان به منطقه سبزکوه رفته و تره و موسیر را به صورت بی‌رویه برداشت می‌کنند. اداره کل منابع طبیعی استان در سال جدید با این رویه بشدت برخورد کرده و با بستن 2 گلوگاه در سبزکوه، از ورود افراد سودجو به منطقه جلوگیری کرده است. همچنین در پی دستور اخیر دادستان کل استان مبنی بر مقابله با هرگونه برداشت غیرمجاز گیاهان دارویی که منجر به تخریب اراضی می‌شود، بازرسی‌ها را تشدید کرده و با اعزام 4-3 اکیپ به منطقه سرآقاسید، از برداشت غیرمجاز گونه‌های گیاهی این منطقه جلوگیری کرده‌ایم.

برداشت «کلوس» ممنوع
طبق گفته این مقام مسئول، منطقه سرآقاسید، اگرچه صعب‌العبور است اما خوشبختانه مردم بومی و محلی آگاه بوده و با اطلاع‌رسانی بموقع و همکاری با اداره کل منابع طبیعی استان، از گیاه کلوس محافظت می‌کنند. برداشت کلوس ممنوع است و نیروهای یگان حفاظت در صورت مشاهده متخلفان و افراد سودجو، بشدت با آنها برخورد کرده و محموله ضبط شده از گیاهان دارویی و صنعتی به مراجع قضایی ارسال می‌شود. متخلفان نیز طبق قوانین به دادگاه معرفی شده و مجازات خواهند شد. اگرچه قیمت کلوس افزایش زیادی داشته اما مردم منطقه به این نتیجه رسیده‌اند که حفاظت از این گیاه بر اقتصاد محلی آنها اثر مستقیم دارد؛ به همین دلیل نیز همگی مشارکتی فعال و جدی در حفاظت از این گیاه دارند.
مردانی، به ارزش و اهمیت بسترهای فرهنگی در حفاظت از گیاهان دارویی اشاره کرده و می‌گوید: در سنوات گذشته جلسات آموزشی متعددی را با مرتع‌داران و جوامع محلی سراسر استان برگزار کرده و در آن بر تخریب مراتع در نتیجه برداشت بی‌رویه گیاهان تأکید کردیم. هم‌اکنون مردم محلی در منطقه سبزکوه به صورت مشارکتی فعال بوده و حتی تعدادی نیرو را به ایستگاه‌های نگهبانی برای حفاظت جدی‌تر از گیاهان دارویی معرفی کرده‌اند.
 
بهره‌برداری با انعقاد قرارداد
در همین حال «وحید عزیزی» رئیس اداره بهره‌برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه نیز با اشاره به وجود 140 گونه گیاه دارویی و خوراکی و حدود 18 گیاه دارویی شاخص در استان کرمانشاه به «ایران» می‌گوید: خاستگاه گیاهان دارویی و خوراکی در سراسر استان پراکنده است و گیاهانی مانند کنگر، ریواس، پیچک، آویشن، زیره و... در اغلب مناطق وجود دارد، البته موسیر و آویشن بیشتر در شرق استان و کنگر و ریواس بیشتر در دالاهو و اورامانات وجود دارد.

آماده‌سازی بسترهای فرهنگی
او می‌گوید: در دهه‌های 80-70 برخی از گیاهان دارویی مانند کندل کوهی به دلیل استفاده بی‌رویه در معرض نابودی قرار گرفت. گونه‌هایی که یا به صورت بی‌رویه برداشت شده یا در سنوات گذشته فکری برای احیای آن نشده بود. در حال حاضر بهره‌برداری در محصولات جنگلی و مراتع سروسامان گرفته و همه‌ساله تعداد زیادی مجوز بهره‌برداری از گیاهان دارویی و خوراکی در این استان صادر می‌شود. بهره‌برداری از گونه‌های گیاهی نیز دسته‌بندی شده است. به طور نمونه برداشت گیاهانی تحت عنوان اقلام ممنوعه (در حال زوال و نابودی) مانند ثعلب ممنوع است. برخی دیگر مجاز مشروط هستند مانند کنگر و ریواس؛ گونه دیگر مشترک بوده و با وجود اینکه در طبیعت وجود دارند اما مردم این گیاهان را از جمله موسیر یا آویشن می‌کارند و می‌فروشند. مجوز حمل تمامی این گیاهان دارویی و خوراکی، از سوی اداره کل منابع طبیعی استان صادر می‌شود.
عزیزی تصریح می‌کند: مطابق دستورالعمل ابلاغی سیاست‌های حفظ، احیا، توسعه و صادرات گونه‌های گیاهی، بهره‌برداری گیاهان دارویی و خوراکی برای مصارف شخصی بهره‌برداران محلی و عرفی منعی ندارد اما بهره‌برداری به صورت انبوه تابع مقررات منابع طبیعی ازجمله انعقاد قرارداد و... است. بهره‌برداران انبوه باید طرح داشته و با بذرکاری و نشاء در عرصه‌های طبیعی در احیای گونه‌های گیاهی بکوشند.
او با اشاره به آماده‌سازی بسترهای فرهنگی به منظور حفاظت از گونه‌های گیاهی از سوی بهره‌برداران محلی و حتی شهرنشینان می‌گوید: چنانچه افرادی به بهره‌برداری بی‌رویه و غیرقانونی گیاهان دارویی اقدام کنند، مطابق مقررات مربوطه، پرونده‌ای تشکیل شده و فرد متخلف به دستگاه قضا معرفی می‌شود.

بــــرش

در دهه‌های 80-70 برخی از گیاهان دارویی مانند کندل کوهی به دلیل استفاده بی‌رویه در معرض نابودی قرار گرفت. گونه‌هایی که یا به صورت بی‌رویه برداشت شده یا در سنوات گذشته فکری برای احیای آن نشده بود. در حال حاضر بهره‌برداری در محصولات جنگلی و مراتع سروسامان گرفته و همه‌ساله تعداد زیادی مجوز بهره‌برداری از گیاهان دارویی و خوراکی در این استان صادر می‌شود. بهره‌برداری از گونه‌های گیاهی نیز دسته‌بندی شده است. به طور نمونه برداشت گیاهانی تحت عنوان اقلام ممنوعه (در حال زوال و نابودی) مانند ثعلب ممنوع است. برخی دیگر مجاز مشروط هستند مانند کنگر و ریواس؛ گونه دیگر مشترک بوده و با وجود اینکه در طبیعت وجود دارند اما مردم این گیاهان را از جمله موسیر یا آویشن می‌کارند و می‌فروشند.