تهدیدهای صادراتی قیر ایران در سال 1402
دکتر مسعود اسفندیار
مدرس دانشگاه و تحلیلگر مسائل اقتصادی
ظرفیت تولید وکیوم باتوم ایران 12 میلیون تن در سال است که حدود 6 میلیون تن به تولید نفت کوره و بیش از 6 میلیون تن به تولید قیر اختصاص دارد که از این میان، 4 میلیون تن مصرف صادراتی و 2 میلیون تن مصرف داخلی دارد. به بیان دیگر از 100 درصد قیر تولید کشور، 70 درصد به صادرات و 30 درصد به تأمین تقاضای داخلی اختصاص دارد. همچنین رتبه ایران از نظر تولید و صادرات قیر به ترتیب 7 و 4 جهانی بوده و اهمیت این موضوع زمانی آشکار می‌گردد که بدانیم یکی از منابع اصلی درآمدهای ارزی در شرایط تحریم نفت، مربوط به قیر است.
به گواه آمار، ارزش دلاری صادراتی ایران برابر با 1.5 میلیارد در سال است. با این حال، بازار قیر کشور با چالش‌های متعددی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. قیمت‌گذاری وکیوم باتوم، مسائل قیر تهاتری و تأثیر تحریم‌ها (کشتیرانی، بیمه، نقل و انتقال ارز و...) مهم‌ترین چالش‌های پیش روی این صنعت در سال‌جاری هستند که در ادامه مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرند.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های صنعت قیر کشور، قیمت خوراک وکیوم باتوم است. هفت پالایشگاه در کشور اقدام به عرضه وکیوم باتوم در بورس کالا می‌کنند و شرکت‌های تولیدکننده قیر برای تأمین وکیوم باتوم مجبور به رقابت شدید نسبت به قیمت پایه و در نتیجه باعث افزایش قیمت تمام شده قیر می‌شوند. با توجه به کثرت مجوزهای بهره‌برداری صادر شده، شرکت‌های کوچک عامل رقابت کاذب و افزایش قیمت وی‌بی می‌شوند؛ بدین معنا که با قیمت‌گذاری در حجم اندکی از وکیوم باتوم، این قیمت‌ها به تناژهای بالا نیز تسری پیدا می‌کند. بازخورد این رویه غلط در محصول نهایی قیر نمایان گردیده و باعث می‌شود برخی شرکت‌ها به خوراک بی‌کیفیت مانند وی‌آر عراق روی آورده و از این خوراک در تولید قیر خود استفاده کنند.
از سوی دیگر برخی پالایشگاه‌ها خودشان رأساً نسبت به تولید قیر اقدام می‌کنند که این امر منجر به افزایش تقاضای وکیوم باتوم، افزایش قیمت آن به عنوان خوراک و نهایتاً زیان در فروش‌های صادراتی شده است.
به عبارتی دیگر، افزایش قارچ‌گونه تولیدکنندگان قیر با فروشندگان بی‌شمار، باعث افزایش قدرت چانه‌زنی در قیمت فروش گردیده که این امر لزوم نظارت بیشتر بر تولیدکنندگان را میطلبد؛ چرا که تولید و صادرات قیر بی‌کیفیت، قدرت رقابت صادراتی را از تولیدکنندگان واقعی سلب خواهد کرد.
تحریم و رقبای جدی در بازار جهانی
امارات متحده عربی، عمان، هند، پاکستان، سریلانکا، کنیا، چین و بنگلادش مهم‌ترین خریداران قیر ایران هستند. به رغم اختلاف بیش از 100 دلاری قیمت قیر ایران با شرق آسیا، مجموعه عواملی باعث شده که خریداران شرق آسیا اقبال چندانی به خرید قیر ایران نشان ندهند و از سوی دیگر، فشار تحریمی باعث شده که خریداران ریسک حمل فله و ترانزیت کشتی‌های بزرگ را نپذیرند. در این میان، سنگاپور و کره جنوبی به دلیل مزیت کرایه حمل کمتر و معافیت عوارض وارداتی به کشورهای حوزه آسیا-پاسیفیک دست به بازارسازی گسترده زده‌اند.
با وجود شرایط فوق، قیمت‌گذاری نامناسب قیر ایران می‌تواند فرصت آربیتراژ قیر از ترکیه، جمهوری آذربایجان و تولیدکنندگان شرق و جنوب اروپا را که احتمالاً از نفت خام ارزان و سنگین روسیه نیز بهره می‌برند، به بازارهای هدف ایران فراهم نماید.