پیشگیری از وقوع جرم گام اول در جهت توسعه امنیت جامعه
ختم به خیر یک جامعه
این روزها دیگر صحبت از پیشگیری نیست؛ در همه عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی، حقوقی، اقتصادی و... بحث از پیش‌بینی است. با این همه در ادبیات جهانی همچنان پیشگیری در مرکز توجه است و بر مداخله مقدم. یکی از عرصه‌های پرچالش در دنیا که موضوع پیشگیری پرچالش و البته پراهمیت است، ارتقای امنیت در جامعه به دنبال کاهش آمار جرم و جنایت و حتی ایجاد اختلافات حقوقی است. این مسأله چه از جهت بعد امنیتی و چه در ابعاد اقتصادی مهم است چرا که مداخله در جرم و پیگیری‌های حقوقی وقتی به پرونده برسد، هزینه‌های زیادی روی دست دولت‌ها و شهروندان می‌گذارد.
مهسا قوی قلب
خبرنگار
این روزها در هفته قوه قضائیه قرار گرفته‌ایم و یکی از مهم‌ترین وظایف این دستگاه که در قانون تصریح شده است، پیشگیری از وقوع جرم است. این مقوله تا اندازه‌ای اهمیت دارد که رئیس‌جمهور کشورمان که برآمده از دستگاه قضایی است و پیش از ریاست جمهوری سکان این دستگاه را به عهده داشته است نیز روز گذشته در مراسم گرامیداشت این هفته به آن اشاره کرده و گفت: «دستگاه قضایی تمام همت خودش را در سطوح قضات عالی، دیوان عالی کشور، دیوان عدالت کشور، سازمان بازرسی و دادگستری‌ها و دادیاری‌های سراسر کشور به کار گرفته است. بازدارندگی، کیفر مجرمان و پیشگیری از وقوع جرم از مختصات خاص قوه قضائیه است، چه کنیم تا آمار ورودی پرونده‌ها به دستگاه قضایی کاهش یابد؟ در دولت، مجلس نسبت به قانونگذاری، در مسائل مدیریتی و اجرایی باید تلاش همه ما این باشد تا پرونده ورودی به دستگاه قضایی روز به روز کاهش یابد. امروز هم در کنار هم، کار مشترکی به نام اجرای امنیت، عدالت و افزایش اعتماد عمومی را بر عهده داریم.» در تعریف، پیش‌بینی، بررسی و ارزیابی خطر وقوع جرم و انجام اقداماتی برای رفع یا تقلیل آن را پیشگیری از وقوع جرم می‌نامیم اما در نهایت، سازکار اصلی کاهش جرم در جامعه رویکرد پیشگیری از جرم است که فواید زیادی دارد، از جمله اینکه منجر به کاهش بی‌عدالتی می‌شود و کاهش هزینه‌های اجتماعی و افزایش اعتماد عمومی را به دنبال دارد. برای افزایش فعالیت در امر پیشگیری نیز باید اطلاع‌رسانی‌ها در همه ابعاد پرقدرت‌تر عمل کند و این شاید حلقه مفقوده سال‌های اخیر در این حوزه باشد. رسانه ملی کمتر به این موضوع ورود کرده است و آنچه بیشتر برای هر رسانه‌ای جذابیت دارد ورود به جرایم و آب و تاب دادن به آن، ساختن فیلم و سریال در حول و حوش آن و قلم زدن پیرامون آن است، حال آنکه این روزها با توجه به گسترش و عجیب و غریب شدن افعال مجرمانه خصوصاً با توجه به گسترش دنیای مجازی در زندگی روزمره، لزوم افزایش دادن آگاهی‌های حقوقی، قضایی به مردم برای رسانه‌ها و دستگاه قضایی نیاز به بازتعریف و در اولویت قرار گرفتن دارد.
کاهش آمار نزاع با افزایش آگاهی‌های عمومی
حجت‌الاسلام والمسلمین، عبدالحمید امانت، قاضی دادگستری و معاونت قضایی رئیس‌کل دادگستری و رئیس امور شوراهای حل اختلاف استان خوزستان درباره اهمیت اطلاع‌رسانی در حوزه پیشگیری از وقوع جرم به «ایران» می‌گوید: «بر اساس فرمایشات مقام معظم رهبری و متن قانون اساسی و همچنین اسناد بالادستی و برنامه‌های توسعه‌ای کشور، پیشگیری از وقوع جرم از جایگاه بالایی در نظام حقوقی کشور برخوردار است تا جایی که همه دستگاه‌های اجرایی و فرهنگی موظف هستند، در برنامه‌های خود پیوست پیشگیری را داشته باشند.»
بر کسی پوشیده نیست که پیشگیری از وقوع جرم و اطلاع‌رسانی درباره آن، تنها مربوط به قوه قضائیه نیست و امری فراقوه‌ای است تا جایی که همه دستگاه‌ها، دانشگاه‌ها و تمام مسئولان اجرایی و فرهنگی در این حوزه باید برنامه‌ریزی داشته باشند. در همین راستا شورای عالی پیشگیری از وقوع جرم نیز در کشور تشکیل شده است، به گفته امانت، اعضای این شورا به اقتضای مسائل و مشکلات روز در جلسات شرکت کرده و در راستای حل آنها گام بر می‌دارند، تشکیل این شورا یکی از افتخارات در احیای امر پیشگیری شناخته می‌شود. وی می‌گوید: «پیشگیری می‌تواند زندان‌ها را خلوت کرده و در کاهش آمار نزاع و همچنین طلاق مؤثر باشد. پیشگیری در همه جرایم و جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی با توسل به کارهای علمی و آکادمیک از دانشگاه و حوزه و در نهایت دسترسی آسان مردم به اطلاعات لازم می‌تواند تراز اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و توسعه‌ای کشور را بالا ببرد.»
از آنجا که یکی از علل وقوع جرم نبود فعالیت‌های لازم در زمینه پیشگیری است، هم قلم و هم بیان می‌توانند در کاهش آمار وقوع جرم تأثیر بسزایی داشته باشند. امانت معتقد است: «پروژه‌های تبلیغاتی در سطح شهر هم می‌توانند در ارتقای سطح آگاهی‌های عمومی مردم کارآمد باشند، از این رو شهرداری‌ها، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی و سایر نهادهای مسئول باید در این حوزه نیز هم‌افزایی داشته باشند تا آگاهی‌های عمومی ارتقا یابد. اگر اطلاع‌رسانی درست و بموقع انجام شود، صددرصد از وقوع جرایم و آسیب‌های اجتماعی کاسته خواهد شد. در این خصوص معاونت پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه نیز پیشگام و با جدیت در حال برداشتن گام‌هایی استوار و مؤثر است.»
نقش رسانه‌ها در پیشگیری از وقوع جرم
قدرت رسانه‌ها را در خصوص اثرگذاری بر میزان آسیب‌های اجتماعی و به تبع آن، وقوع جرم نمی‌توان انکار کرد، از رسانه‌های دیداری و شنیداری گرفته تا استفاده از امکانات فضای مجازی که این روزها در زندگی اغلب شهروندان به طور جدی رخنه کرده است. دکتر بیتا شاه‌منصوری، استاد علوم ارتباطات هم با تأیید این مطلب که رسانه‌ها در پیشگیری از وقوع جرم دارای ظرفیت بسیار بالا و مثال زدنی هستند، به «ایران» می‌گوید: «در گام نخست اگر بخواهیم به پیشگیری فکر کنیم باید به کارکرد رسانه بپردازیم. از سویی دیگر برخی رفتارهای هیجانی در سطح جامعه وجود دارد که می‌تواند منجر به رفتارهای ناهنجار و بروز و وقوع جرم شود تا جایی که برای آنها مجازات هم در نظر گرفته شده است و از همین رو باید در رسانه به ریشه‌ها پرداخت. به طور مثال این روزها کمتر به این پرداخته می‌شود که ما یک بحران اجتماعی بزرگ با عنوان نشاط اجتماعی داریم که خود، پیامدهایی را به دنبال دارد و باید به طور ویژه به آن توجه داشت. بیایید با ذکر مثالی موضوع را به‌شکل ساده‌تر مطرح کنیم، هنگام برگزاری مسابقات فوتبال مهم مثل وقت‌هایی که بازی بین تیم‌های استقلال و پرسپولیس برگزار می‌شود یا برگزاری انتخابات و مواردی نظیر اینها شاهد برخی رفتارهای نامتعارف می‌شویم، نمی‌شود کتمان کرد که برخی از آنها ناشی از نافرمانی، اعتراض یا اغتشاش است اما بخش عظیمی از آنها ناشی از کمبود بحران هیجان است که در طول زندگی روزمره اجتماعی وجود دارد و در مواقعی بروز می‌کند. برای پیشگیری باید به سمت چنین مسائلی رفت.»
او ادامه می‌دهد: «پس می‌توان به آسانی متوجه شد که سرکوب هیجان در افراد می‌تواند منجر به وقوع جرم شود، اینجاست که پای رسانه به میان می‌آید که باید با همگرایی سایر نهادها و دستگاه‌های مسئول کاری کند تا نشاط اجتماعی به سطوح بالاتر از امروز دست پیدا کند و در نتیجه آن از بحران‌های اجتماعی و وقوع جرم کاسته شود.»
بــــرش
راهکارهای پیشگیری از وقوع جرم
کارشناسان معتقدند برخی از راهکارهایی که می‌توانند در کاهش میزان بزهکاری و جرم دخالت داشته باشند شامل رفع نیاز‌های اساسی، حفظ کرامت و منزلت اجتماعی، اصلاح ارتباطات اجتماعی، برقراری عدالت در جامعه، استفاده از هم عرض‌های کیفری در کنار مجازات، استحکام روابط خانوادگی و احترام به فرزند، تعلیم و تربیت صحیح، آموزش عمومی، اشتغالزایی، تعهد‌پذیری مسئولان دولتی، ساماندهی آسیب‌های اجتماعی، مبارزه با علت جرم به جای برخورد با معلول، برنامه‌ریزی صحیح و جامع با هماهنگی تمام دستگاه‌های مربوطه برای طرح‌ریزی پایه‌های اساسی و ریشه‌کن ساختن و محو عوامل شکل‌گیری تخلف، نظارت و کنترل دقیق‌تر در مدارس از طریق نقش فعال‌تر و ارتباط نزدیک‌تر معلمان با نوجوانان و برخوردهای جدی‌تر کادر قضایی و انتظامی با جرایم بزرگسالان است. حال باید بازگشت و به تک تک این مصادیق نگاه کرد تا میزان هم‌افزایی همه نهادهای اجرایی، تصمیم‌گیر و اثرگذار جامعه از ارکان سه قوا تا افراد صاحب شأن و جایگاه در جامعه مانند معلمان و پزشکان و خیرین تا اهل رسانه را برای ارتقای جامعه در تک تک این شاخص‌ها متوجه شد.
از سوی دیگر باز هم کارشناسان پیشگیری به سه پیش‌شرط لازم وقوع جرم شامل میل و انگیزه مجرم برای ارتکاب جرم، مهارت و ابزار لازم برای ارتکاب جرم و وجود موقعیت مناسب اشاره می‌کنند. در واقع کافی است موقعیت‌های مناسب وقوع جرم از این حلقه حذف شود؛ اگر در جامعه افرادی انگیزه جرم داشته باشند نیز ناکام می‌مانند و حذف یکی از این حلقه‌ها باز هم ما را به همان سطرهای اول این مقدمه باز می‌گرداند.
در نهایت اینکه برای پیشگیری از وقوع جرم به گفته کارشناسان باید ابتدا عوامل وقوع آن را شناسایی کرد؛ عواملی مثل خلأهای قانونی، عدم هماهنگی دستگاه‌های مرتبط، فقدان آگاهی و اطلاع افراد و بعضاً دستگاه‌های دولتی و غیردولتی از قوانین، غیرمنصفانه بودن توزیع منابع، امکانات و فرصت‌ها در سطح جامعه و یا - غرور و خودخواهی و کنجکاوی افراد.
روزنامه ایران خود را موظف می‌داند به صورت پیوسته با پرداختن به تک تک متغیرهایی که می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری داشته باشد سهم خود را برای آگاهی‌بخشی جامعه ایفا کند و در این مسیر دست یاری دیگر همکاران رسانه‌ای را نیز می‌فشارد.