عوارض، تداخلات دارویی و مصرف بیش از اندازه دارو بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است
خدمات بالینی داروسازان اجتناب ناپذیر است
فریبا خان‌احمدی
خبرنگار
کارشناسان حوزه اقتصاد سلامت معتقدند، ارائه خدمات دارویی در بیمارستان‌های کشور ضعیف‌ترین عملکرد را دارد، به‌طوری که کیفیت پایین خدمات و مشاوره‌های دارویی در بیمارستان‌ها به حلقه مفقوده نظام سلامت کشور بدل شده است. موضوعی که می‌تواند از بروز خیلی از عوارض و مشکلات دارویی جلوگیری کند و به بهینه‌سازی مصرف منطقی دارو بینجامد. مصرف غیرمنطقی دارو، عوارض و تداخلات دارویی، از پیامدهای حضور نداشتن داروساز بالینی در بیمارستان‌هاست. از آنجا که برای بیماران پس از ترخیص از بیمارستان داروهای متعددی تجویز می‌شود، امروزه در اکثر کشورهای پیشرفته دنیا داروسازان پیش از ترخیص بیماران به آنها در زمینه نحوه مصرف صحیح داروها آموزش می‌دهند. این درحالیست که طبق اعلام کارشناسان حوزه دارو، برخی بیمارستان‌ها در کشور ما فاقد حتی یک داروساز هستند. درآمار دیگری که رئیس انجمن متخصصین داروسازی بالینی ایران به ما اعلام می‌کند، بیش از 95 درصد بیمارستان‌های ما برای ارائه خدمات مشاوره دارویی فاقد داروساز هستند. به گفته دکتر جمشید سلام‌زاده بیش از 155 هزار تخت بیمارستانی فعال در کشور وجود دارد که قریب به یکصد و ده هزار عدد از آنها مربوط به بخش دولتی است، اما بیمارستان‌های دانشگاهی نیز هنوز از تعداد استاندارد داروساز بالینی فاصله قابل توجهی دارند. از سوی دیگر کاهش هزینه‌های درمان از طریق تجویز و مصرف منطقی دارو به واسطه داروسازان بالینی در بیمارستان‌ها اتفاق می‌افتد.
حضور داروسازان در سیستم درمانی، منطقی شدن مصرف دارو و کاهش تداخلات دارویی را به همراه دارد. با این وجود، به دلیل ارائه نشدن خدمات مشاوره دارویی، بیماران پس از ترخیص از بیمارستان‌ها از نظر مصرف داروها سرگردان می‌شوند چرا که نحوه صحیح مصرف دارو بخشی از فرایند درمان به شمار می‌رود و بهبود بیمار در گرو مصرف صحیح دارو است. از سوی دیگر بسیاری از پزشکان متخصص نسبت به حضور داروسازان بالینی در بیمارستان‌ها مقاومت دارند. در جوامع پیشرفته مصرف داروهای چند متخصص برای یک بیمار، برعهده داروساز گذاشته شده و بر آن تأکید می‌شود. با نگاهی به کشورهای توسعه‌یافته متوجه میشویم که ایجاد زمینه مناسب برای حضور د اروسازان بالینی در مراکز بیمارستانی و نیز ارائه خدمات سرپایی مراقبت دارویی توسط داروساز بالینی، تا چه حد می‌تواند در ارتقای خدمات دارویی منجر به منطقی شدن تجویز و مصرف داروها، کاهش هزینه‌های دارویی بیماران، افزایش اثربخشی رژیم‌های دارویی، کاهش عوارض و تداخلات دارویی، افزایش رضایتمندی بیماران و نهایتاً بهبود کیفیت زندگی بیماران مؤثر باشد.
کمبود داروساز بالینی در بخش‌های درمانی و بیمارستان‌ها
در پژوهشی که در زمینه بررسی نحوه صحیح مصرف داروها از سوی بیماران پس از ترخیص از بیمارستان انجام شده است، مشخص شد که در بیمارانی که توسط داروساز مشاوره نشده‌اند، در هفته اول ترخیص از بیمارستان حدود 50 درصد و در ماه اول ترخیص حدود 70 درصد بیماران به دلیل اطلاع‌رسانی نشدن در مورد نحوه صحیح مصرف دارو، داروهای خود را از نظر دفعات مصرفی، زمان و نحوه مصرف به اشتباه مورد استفاده قرار می‌دهند. این در حالیست که در افرادی که توسط داروساز قبل از ترخیص مشاوره دارویی شده‌اند، میزان مصرف نادرست دارو در هفته اول 5 درصد و در ماه اول 15 درصد بوده است. فقدان یا کمبود داروساز بالینی در بخش‌های درمانی و بیمارستان‌ها در حالی مطرح می‌شود که سال گذشته خدمات فنی داروسازان تأیید شد و ضریب K خدمات دارویی وارد کتاب ارزش‌گذاری نسبی شد، این یعنی چالش‌های حق فنی داروساز بالینی که در گذشته وجود داشت رفع شد اما هنوز به دلیل عدم بکارگیری داروساز بالینی در مراکز درمانی بویژه بخش‌های بستری نیاز واقعی بیماران در بیمارستان‌ها مرتفع نشده است. به نظر می‌رسد عدم حضور داروساز در بیمارستان‌ها یا به دلیل این است که نسبت به خدمات آنها احساس نیاز نمی‌شود یا بدون داروساز کارها پیش می‌رود.
دکتر کاوه کاظمیان فلوشیپ فارماکوتراپی در مراقبت‌های ویژه درباره اهمیت حضور داروساز بالینی در بخش‌های بستری به «ایران» می‌گوید: «هدف از راه‌اندازی داروسازی بالینی این بود که سهم داروسازان در بالین و حین تجویز و مدیریت مصرف دارو در نظر گرفته شود. در امریکا از دهه 70 میلادی رشته داروسازی بالینی راه‌اندازی شد. هدف این بود که داروسازی تربیت شود که علاوه بر آشنایی با علوم داروسازی فارماکولوژی با بحث پزشکی معاینات بالینی نیز آشنایی کامل داشته باشد.»
دکتر کاظمیان با بیان اینکه داروسازان بالینی در بخش‌های بستری بیمار حضورپیدا می‌کنند، می‌افزاید: «داروساز بالینی تداخلات و دوز دارو را متناسب با عملکرد کلیوی و کبدی هر فرد محاسبه می‌کند. بیمارانی که در بیمارستان بستری می‌شوند به دلیل درگیری ارگان‌های مختلف بدن‌شان خونرسانی به کبد و کلیه‌شان تغییر می‌کند و در نتیجه عمل دفع دارو دچار مشکل می‌شود. از طرفی دوز مصرفی دارو در بیمارانی که در خانه بستری می‌شوند نسبت به بیماران بستری در بیمارستان متفاوت است، بنابراین آنها ضمن دوزبندی دارو، نحوه مصرف صحیح داروها را به بیمار آموزش می‌دهند.
این فلوشیپ فارماکوتراپی با اشاره به بیمارانی که حین ترخیص از بیمارستان باید آنتی‌بیوتیک مصرف کنند، عنوان می‌کند: یکی از آثار مهم حضور داروساز بالینی در بیمارستان‌ها تجویز منطقی آنتی‌بیوتیک‌هاست. در بسیاری از موارد حین ترخیص بیماران داروهای آنتی‌بیوتیک به مدت دو تا سه هفته برای‌شان تجویز می‌شود در حالی که در اغلب موارد بیماران نیازی به مصرف این دوز داروی آنتی‌بیوتیک ندارند.
به گفته دکتر کاظمیان؛ نقش داروساز بالینی مداخله در امر درمان نیست بلکه نقش‌شان کمک‌کننده به پزشکان و بیماران است. برای مثال آنها می‌توانند پزشکان را در جریان اختلالات در آزمایش‌های بالینی بیماران قرار دهند. گاهی نتایج آزمایش بالینی بیانگر احتمال بروز عارضه دارویی است بنابراین داروساز بالینی می‌تواند به پزشک مشاوره دهد که بیمار در معرض عارضه یا تداخل دارویی قرار گرفته است. همچنین داروساز بالینی این امکان را دارد که درباره تنوع داروهای موجود در بازار به پزشکان مشاوره دهد.»
او در ادامه از فارغ‌التحصیل شدن 200 داروساز بالینی در کشور خبر می‌دهد و می‌گوید: «این تعداد فارغ‌التحصیل رشته داروسازی بالینی عملاً جوابگوی نیاز بیمارستان‌های کشور نیست بنابراین باید نهادهای تصمیم‌گیر نسبت به افزایش پذیرش دانشجوی داروساز بالینی البته به شرطی که کیفیت را تحت‌الشعاع قرار ندهد و زیرساخت‌های لازم برای آموزش فراهم باشد، اقدام کنند. ماباید به ازای هر ۵۰ تا ۱۰۰ تخت بیمارستانی یک داروساز بالینی داشته باشیم.»
دکترکاظمیان با بیان اینکه باید در هر بیمارستان حداقل 3 تا4 داروساز بالینی حضور داشته باشد، عنوان می‌کند: «با توجه به اینکه تعداد داروساز بالینی در کشور کم است، فارغ التحصیلان این رشته نیز اغلب به سمت هیأت علمی و تدریس در دانشگاه‌ها سوق پیدا می‌کنند یعنی همین تعداد کم داروساز بالینی نیز وارد بیمارستان‌ها نمی‌شوند.»
او درباره چرایی عدم تمایل داروسازبالینی در بیمارستان‌ها نیز می‌گوید: «تعرفه داروسازان بالینی منطقی نیست یعنی یک داروساز بالینی نمی‌تواند صرفاً با حضور در بیمارستان ایده‌آل زندگی را تأمین کند بنابراین لازم است در تعرفه این گروه‌ها تجدید نظر شود زیرا صرفاً با حضور در بیمارستان‌ها معیشت زندگی‌شان تأمین نمی‌شود.»
این استاد دانشگاه به کاهش هزینه‌های سیستم سلامت کشور در پی حضور داروساز بالینی در بیمارستان‌ها اشاره و عنوان می‌کند: «با توجه به محدودیت منابع در حوزه سلامت و لزوم استفاده بهینه از این منابع محدود، توجه به جایگاه و نقش خدمات بالینی داروسازان در همه سطوح نظام سلامت اجتناب‌ناپذیر است؛ برای مثال در بحث تجویز منطقی دارو گاهی نتایج آزمایش بیمار نشان می‌دهد که نیاز به تزریق آلبومین ندارد یا بیمار نیاز به تعداد بیشتری از این دارو ندارد، در برخی مواقع بیمار فرم خوراکی دارو را می‌خورد اما نیاز به شکل تزریقی دارو ندارد اما بارها می‌بینیم که تعداد دوزهای تجویز دارو برای بیماران زیاد است که همه اینها هزینه‌ای را بردوش سیستم سلامت کشور می‌گذارد. حضور داروساز بالینی علاوه بر جلوگیری از هزینه‌های اضافی همچنین می‌تواند در شرایط کمبود دارو، مصرف دارو را بهینه کند و جلوی هزینه ناشی از عوارض تداخلات دارویی را بگیرد.»
به گفته دکتر کاظمیان، بیمه‌های پایه هزینه حضور داروساز بالینی را پذیرفته‌اند این یعنی داروساز بالینی می‌تواند به نفع اقتصاد سلامت باشد چرا که با هدایت بیماربه سمت مصرف منطقی دارو و کاهش عوارض تداخلات دارویی، هزینه کمتری به سیستم سلامت وارد می‌شود.
همچنین دکتر یدالله سهرابی داروساز درپاسخ به اینکه آیا می‌توان گفت یکی از آثار مثبت بکارگیری داروساز بالینی افزایش اشتغال داروسازان است، می‌گوید: «ما چندین هزار ردیف دارویی در کشور داریم که خالی است و وزارت بهداشت می‌تواند این افراد را استخدام کند؛ برای مثال داروسازان عمومی می‌توانند با گذراندن دوره‌های کوتاه در حوزه‌های داروساز بیمارستانی و داروساز خانواده فعالیت کنند و به ازای تعداد مشخصی تخت یک داروساز بیمارستانی در بیمارستان حضور داشته باشد با این کار عوارض جانبی دارو در بیمارستان‌ها و نیز کنترل مصرف دارو کاهش پیدا می‌کند و به‌طورکلی شاخص چنددارویی نیز بهبود می‌یابد بنابراین هدفگذاری‌ها باید به سمتی باشد که شاخص سلامت مردم را ارتقا دهد.»