در گفت‌و‌گو با مدیر مرکز پذیره‌نویسی سلول‌های بنیادی سازمان انتقال خون کشور بررسی شد
سرمایه گذاری در بانک ملی سلول‌های بنیادی
فریبا خان احمدی
خبرنگار
سلول‌های بنیادی که در مغز استخوان همه ما جا خوش کرده‌اند گاهی آخرین نسخه درمانی بیمارانی هستند که چشم انتظار نجات جان‌شان نشسته‌اند. این سلول‌ها، پتانسیل درمان طیف وسیعی از بیماری‌ها را دارند و ابزار قدرتمندی برای درمان برخی از سلول‌های سرطانی و تومورها هستند با این حال، مسیر این تکنیک نجات‌دهنده از آزمایشگاه تا درمان بیماران، طولانی و پر پیچ و خم است.از سوی دیگر متخصصان برای پیدا کردن درمان‌های جدید با استفاده از تکنولوژی بکارگیری سلول‌های بنیادی با موانعی روبه‌رو هستند. پیوند سلول‌های بنیادی، نجات‌دهنده هزاران نفر در سراسر جهان است و در درمان سرطان‌ها مانند سرطان خون کمک بسیار خوبی است. همچنین تحقیقات نشان می‌دهد که پیوند مغز استخوان در درمان بیماری‌های خودایمنی و کمک به افراد برای تحمل اعضای پیوندی مفید است. این پیوند به بدن کمک می‌کند سلول‌های خونی را با سلول‌های خونی سالم یا طبیعی جایگزین کند. منبع سلول‌های بنیادی سالم اهداکنندگانی هستند که دارای سلول‌های بنیادی مطابق با سلول‌های بنیادی بیمار باشند. دکتر رضا گلستانی دکترای تخصصی ایمنی‌شناسی و مدیر مرکز پذیره‌نویسی سلول‌های بنیادی سازمان انتقال خون کشور به «ایران» می‌گوید: باوجود قابلیت درمانی این سلول‌ها، حدود ۷۰ درصد از بیماران نیازمند دریافت سلول‌های بنیادی خون‌ساز، فاقد خویشاوند مناسب از نظر آنتی‌ژن‌های سازگار بافتی هستند و باید این سلول‌ها را از مراکز اهدای سلول بنیادی دریافت کنند. سالانه حدود 2 هزار بیمار نیازمند پیوند مغز استخوان و سلول‌های بنیادی خون‌ساز در کشور هستند، ازاین تعداد حدود 1340 بیمار نیازمند سالانه پیوند می‌شوند و از بین 700 تا 800 نیازمند به اهداکننده سلول‌های بنیادی، حدود 400 بیمار نیازمند پیوند سلول‌های بنیادی غیر خویشاوند هستند و مابقی از سلول‌های بنیادی خویشاوند پیوند می‌شوند.
وی درباره تکلیف 400 بیماری که نیازمند سلول‌های بنیادی غیر خویشاوند هستند نیزعنوان می‌کند: کشور ما برای این بیماران نیازمند یک بانک با یک میلیون نفر اهداکننده سلول بنیادی است. سازمان انتقال خون به عنوان بزرگ‌ترین بانک سلول بنیادی خون‌ساز در کشور حدود 76 هزار داوطلب اهدا دارد. بقیه بانک‌ها که زیر نظر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هستند در مجموع 30 هزار عضو داوطلب دارند بنابراین در مجموع بانک داوطلبین اهدای سلول بنیادی در کشور شامل یکصد هزار عضو است.
فاصله نیاز بانک سلول‌های بنیادی به یک میلیون اهداکننده با رقم واقعی آن یعنی یکصد هزار عضو فعلی آن معنادار و قابل توجه است، در همین زمینه این مقام مسئول در سازمان انتقال خون کشور در پاسخ به چگونگی ساختار اهدای سلول‌های بنیادی در کشور عنوان می‌کند: این مسأله به نیازسنجی و کم توجهی مسئولان به ضرورت ایجاد بانک سلول‌های بنیادی برمی‌گردد باید بودجه خدمات‌رسانی در حوزه پیوند، تکنولوژی و فناوری لازم در حوزه اهداکنندگان سلول‌های بنیادی را هم پوشش دهد.
این ایمونولوژیست در ادامه به بانک سلول‌های بنیادی خون‌سازدر سازمان انتقال خون کشور اشاره کرده و عنوان می‌کند: سازمان انتقال خون بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی خون‌ساز را به عنوان تنها متولی خون و فرآورده‌های خونی راه‌اندازی کرده است. در سال 1389 این اختیار به سازمان انتقال خون کشور داده شد، بانک ملی سلول بنیادی خون‌ساز را تشکیل دهد. ابتدا سازمان با 10 هزار داوطلب این بانک را ایجاد کرد و بعد هدفگذاری‌ها به سمت ایجاد بانکی بود که500 هزار داوطلب داشته باشد به‌طوری که سالانه باید 100 هزار داوطلب اهدای سلول بنیادی را عضو این بانک می‌کردیم، با این حال بانک ملی سازمان انتقال خون در دولت‌های قبلی به فراموشی سپرده شد، این در حالی است که برخلاف مصوبه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، سازمان انتقال خون به عنوان بانک ملی سلول بنیادی شناسایی شد اما هنوز هم به طور دقیق متولی مشخصی به عنوان بانک ملی سلول بنیادی درکشور نداریم.
او در توضیح اهمیت بانک ملی سلول‌های بنیادی نیز می‌گوید: سازمان انتقال خون 31 اداره کل و 200 مرکز اهدای خون در سطح استان‌ها دارد. این شبکه مویرگی به تمامی جمعیت‌ها و قومیت‌ها دسترسی دارد. دسترسی به قومیت‌های مختلف یکی از مزیت‌های بانک سلول بنیادی خون‌ساز است چرا که هیچ کشور ثروتمندی در دنیا وجود ندارد که بتواند شاخص ژنتیکی تمام کشورهای دیگر را تعیین توالی کند و بگوید همه داوطلب اهدای سلول بنیادی هستند بلکه اهداکننده‌ها باید از بین جمعیت‌های مشخص باشند در نتیجه موضوع قومیت جمعیت در بحث اهدای سلول بنیادی مهم است. نکته بعدی آنکه سازمان انتقال خون بیش از 50 سال است درامر اهدای خون فعال است و اعتماد عمومی بی‌بدیلی دارد به‌طوری که متخصصینی در این سازمان حضور دارند که می‌دانند به لحاظ روانشناختی، رفتاری و پزشکی چگونه با اهداکننده برخورد کنند.
ضرورت سرریز شدن بودجه پیوند برای توسعه فناوری اهدای سلول بنیادی
دکتر گلستانی در ادامه به یک میلیون و 300 هزار اهداکننده خون در کشور در سال اشاره کرده و می‌گوید: سازمان انتقال خون بر حسب وظیفه، متولی خون و فرآورده خونی است. اخیراً شورای عالی سازمان انتقال خون، برنامه استراتژیک 5 ساله مبنی بر جذب سالانه صدهزار داوطلب اهداکننده سلول بنیادی را مصوب کرد. ما در جذب اهداکننده مشکل نداریم اینکه آنتی‌ژن اهداکننده با بیمار سازگار باشد باید مغز استخوان اهداکننده تعیین شاخص ژنتیکی شود. برای همین ما به فناوری با بازدهی بالا نیاز داریم که به توالی‌یابی ژنی معروف است اما از یک سو بحث‌های بودجه‌ای وزارت بهداشت وجود دارد و از سوی دیگر با تحریم‌ها مواجه هستیم. برای تعیین شاخص ژنتیک هر اهداکننده یا هر بیمار بین 250 تا 370 دلار نیاز است. فرض کنید قرار باشد سالانه 100 هزار نفر شاخص ژنتیکی‌شان تعیین شود که در این صورت 25 میلیون دلار برای صدهزار نفر در سال باید هزینه شود. پرواضح است این رقم بسیار بیشتر از بودجه کل انتقال خون است. ما به نگرش خاص نیاز داریم، هیچ رقمی از بودجه وزارت بهداشت در امور پیوند که به 3 تا 5 همت افزایش یافته است، سمت اهداکننده نمی‌آید در حالی که اهداکننده باید سلول بنیادی خون‌ساز مورد نیاز پیوند را تأمین کند، برای همین ما در جذب اهداکننده مشکل نداریم بلکه در تعیین شاخص ژنتیکی اهداکننده‌ها مشکل داریم.
او با بیان اینکه مرکز سپاس بزرگ‌ترین مرکز پذیره‌نویسی سلول بنیادی دولتی در کشور است و فناوری تعیین شاخص ژنتیکی نیاز به حمایت دولت دارد، می‌گوید: بیمارستان شریعتی یک بانک 28 هزارتایی دارد که عموماً بانک سلول‌های بنیادی آن خویشاوندی است، البته برخی مراکز خصوصی نیز در این زمینه فعال هستند.
او با بیان اینکه وارد کردن هر واحد سلول بنیادی خون‌ساز 20 هزار یورو برای کشور هزینه دارد، عنوان می‌کند: با گسترس بانک ملی، امکان اهدا به بیماران خارج از کشور و با دریافت هزینه آن مانند کشورهای دارای بانک ملی مناسب فراهم می‌شود. همچنین در امریکا پیوند مغز استخوان 700 تا یک میلیون دلار هزینه دارد این عدد در هند 20 هزار دلار و در ترکیه 100هزار دلار است، این در حالی است که در ایران سهم مربوط به تعیین شاخص ژنتیکی اهداکنندگان سلول بنیادی از بودجه پیوند صفر است. اتفاقی که می‌افتد این است دولت باید برای واردات هر سلول خارجی 20 هزار یورو هزینه کند. بنابراین اگر بانک ملی سلول بنیادی با حمایت وزارت بهداشت بتواند نیاز کشور به سلول بنیادی را تأمین کند به ازای هرسلول 20 هزار یورو برای کشور صرفه اقتصادی دارد.
دکتر گلستانی به آمار بالای اهداکنندگان سلول بنیادی در برخی کشورها اشاره می‌کند و در عین حال معتقد است آمار پایین اهدا در ایران به دلیل نبود روحیه اهدا در ایرانی‌ها نیست بلکه دسترسی به فناوری اهدای سلول بنیادی در کشور ما با محدودیت همراه است. به گفته او، تعداد داوطلبان اهدا در آلمان 10 میلیون و در ترکیه 600 هزار و در عربستان 75 هزار نفر است. از طرفی یک بانک بین‌المللی با 400 میلیون عضو دردنیا وجود دارد که وزارت بهداشت ایران در این بانک سهمی دارد، به‌طوری که اگر برای نیازمند سلول بنیادی در ایران اهداکننده سازگار پیدا نشود، واردات سلول انجام می‌گیرد.
بــــرش
فرایند اهدای سلول بنیادی چگونه است؟
به گفته این ایمونولوژیست، فرایند کلی اهدا به این صورت است که بیمار نیازمند به بخش درمان بیمارستان مراجعه می‌کند، بعد از تشخیص بیماری کار توالی‌یابی ژنی بیمار انجام می‌شود و سپس شاخص ژنتیکی‌اش به وزارت بهداشت و مرکز پیوند شبکه ملی سلول بنیادی خون‌ساز - ریاست این شبکه ملی بر عهده وزیر بهداشت و قائم مقام آن هم رئیس سازمان انتقال خون است- ارسال می‌شود. با توجه به اینکه در مراکز پذیره‌نویسی سلول بنیادی غیر خویشاوند، افراد شاخص ژنتیکی می‌شوند و این شاخص ژنتیکی به‌صورت کد محرمانه به شبکه ملی وزارت ارسال می‌شود، در اینجا عملیات جست و جو برای سازگاری شاخص ژنتیکی بیماران و داوطلبان شروع می‌شود، بعد از سازگاری آنتی‌ژنه‌ا، وزارت بهداشت به مرکز پذیره‌نویسی اعلام می‌کند آنتی‌ژن فلان داوطلب اهدا با فلان بیمار سازگار شده است و اهداکننده در مراحل بعدی باید سه آزمون را پشت سر بگذارد. ابتدا با فرد سازگار تماس گرفته می‌شود و بعد از گرفتن تست تکمیلی اگر مجدد سازگار شد وارد مرحله دوم تست تکمیلی می‌شود و بعد از سازگاری مجدد تست سلامت انجام می‌شود و داروی «جی سی اف» که یک داروی بی‌عارضه است در 4 روز به اهداکننده تزریق می‌شود. روز پنجم سلول‌گیری از خون محیطی و از رگ دست انجام شده و مرحله آخر نیزعملیات تزریق به بیمار است.
