بیتا  میرعظیمی
خبرنگار

تالاب «گاوخونی» یکی از تالاب‌های مشهور در جلگه مرتفع مرکزی ایران که روزگاری نه‌چندان دور عروس تالاب‌های کشور و خانه‌ای‌ امن برای فلامینگوها و دیگر پرندگان مهاجر محسوب می‌شد، کاملاً خشک شده و حالا به باور بسیاری از کارشناسان، به کانونی عمده از گردوغبار و ریزگردها در استان اصفهان تبدیل شده است. طبق گفته معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان به «ایران»، با وجود همه پیگیری‌ها در سطوح استانی و ملی، در چند سال اخیر حقابه تالاب گاوخونی از سد زاینده رود تأمین نشده و در صورت تداوم این وضعیت، غبارخیزی و مشکلات بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی در استان اصفهان تشدید خواهد شد. حالا اوضاع به اندازه‌ای وخیم شده که مدیرکل حفاظت محیط ‌زیست استان اصفهان در گفت‌وگو با رسانه‌ها، از طرح شکایت از شرکت آب منطقه‌ای و وزارت نیرو و پیگیری قضایی برای تأمین حقابه این تالاب بین‌المللی خبر می‌دهد و بر بازنگری در مصارف حوضه آبریز زاینده‌رود تأکید می‌کند.
خشکیدگی صددرصدی تالاب گاوخونی در حالی صورت می‌گیرد که بهمن ماه سال گذشته «منصور شیشه‌فروش» مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان از خشکیدگی ۹۹ درصدی گاوخونی خبر داده و نسبت به ورود ریزگردها و ذرات گردوغبار تالاب به استان‌های قم، تهران، چهارمحال‌وبختیاری، مرکزی و یزد هشدار داده بود. اما دلیل اصلی خشکیدگی تالاب گاوخونی و تبدیل آن به معضلی بزرگ برای مردم اصفهان و استان‌های همجوار چیست؟
حسین اکبری، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان در پاسخ به «ایران» می‌گوید: عوامل مختلف و متعدد انسانی و طبیعی باعث خشکیدگی و ایجاد وضعیت بحرانی در این زیست بوم ارزشمند واقع در فلات مرکزی ایران شده است. هر چند که باید تأکید کرد وزن عوامل انسانی نسبت به عوامل طبیعی در خشکیدگی تالاب گاوخونی بسیار بیشتر است.
بی توجهی به آمایش سرزمینی
او می‌گوید: متأسفانه طی 5 دهه اخیر، در روند توسعه به اصول پایداری و آمایش سرزمینی توجه لازم نشده و بارگذاری‌های بسیار فراتر از حد ظرفیت در حوزه تالاب گاوخونی و آورده طبیعی آن انجام شده است. در نتیجه تعادل کسری منابع نسبت به مصارف در این حوزه به هم ریخته و روزبه‌روز فزاینده‌تر شده است. از سویی دیگر در تصمیم‌سازی‌ها و اولویت‌بخشی‌ها در حوزه تالاب، به حفظ محیط زیست و پایداری زیست بومی توجهی نشده و مصارف تعریف شده در حوزه‌های صنعتی، کشاورزی و... با آورده تالاب همخوانی نداشته و طی 3 دهه اخیر این تعادل به‌هم خورده و تا به امروز نیز تداوم داشته است. در نتیجه توزیع منابع آبی حقابه‌های تاریخی و قانونی محیط زیست و تالاب حذف شده و تأمین نشده است.
عدم تأمین حقابه
حسین اکبری، مهم‌ترین عامل خشکیدگی تالاب گاوخونی را علی رغم تمام پیگیری‌های زیست محیطی در سطوح مختلف (استانی، ملی، مطالبه‌گری‌های مردم شریف، رسانه‌ها، فعالان زیست محیطی و مجامع دانشگاهی)، عدم تأمین حقابه زیست محیطی تالاب در دو دهه اخیر دانسته و می‌گوید: حداقل نیاز آبی برای پایداری رودخانه زاینده‌رود و تالاب گاوخونی ۳۱۳ میلیون مترمکعب در سال تعیین شده که ۱۷۵ میلیون مترمکعب آن حقابه تالاب است. این در حالی است که در تدوین جدول منابع و مصارف و همچنین رهاسازی آب، تا به امروز حقابه‌ای برای تالاب درنظر گرفته نشده و همین عامل منجر به خشکیدگی کامل تالاب گاوخونی شده است. اگرچه بارها شرکت آب منطقه‌ای استان اعلام کرده که رهاسازی آب برای محیط زیست انجام شده اما وضعیت کنونی تالاب و فاصله 400 کیلومتری سرشاخه‌های سد زاینده رود تا گاوخونی، به‌خوبی نشان می‌دهد که این آب در بالادست به نام حقابه زیست‌محیطی و به کام مصارفی مانند کشاورزی، صنعتی و... رهاسازی شده است. این در حالی است که حقابه تالاب باید در طول مسیر رهاسازی، مورد حفاظت قرار گرفته و سپس وارد تالاب شود.
تداوم خشکسالی
اکبری، عامل بعدی خشکیدگی تالاب گاوخونی را قرارگیری تالاب در اقلیم گرم و خشک فلات مرکزی ایران دانسته و می‌گوید: مطالعات دانشگاهی در حوزه جریانات اصلی و زیر حوزه‌ای نشان می‌دهد که 95 درصد حیات تالاب به آورده زاینده‌رود بستگی دارد. از سویی دیگر برهم خوردن الگوی بارش و تداوم خشکسالی‌ها در 2 دهه اخیر نیز مزید بر علت شده است.
مطابق گفته این مقام مسئول، شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان تا سال گذشته اعلام کرده بود که ذخیره سد زاینده‌رود در حداقل ممکن قرار دارد. البته در سال آبی 1401 -1402 خوشبختانه بارندگی خوبی صورت گرفته و ذخایر آب به بالای 500 میلیون متر مکعب رسید. طی این مدت چندین بار برای مصارف دیگر از جمله کشاورزی و... رهاسازی آب صورت گرفته و ما در همین اثنا درخواست دادیم که حقابه تالاب متناسب به شرایط بارش و ذخیره سد زاینده رود تأمین شود؛ اما این اتفاق تا به امروز رخ نداده است. اگرچه تشدید خشکسالی و کمبود ذخیره آب سد، موضوعی غیرقابل انکار است اما همانگونه که رهاسازی آب برای مصارف کشاورزی، صنعتی و... صورت می‌گیرد، به همان نسبت نیز برای تالاب گاوخونی باید رهاسازی آب صورت گیرد.
رهاسازی موقتی و کوتاه
او با اشاره به ورود ۱۵ میلیون مترمکعب آب و پساب به تالاب گاوخونی در سال گذشته می‌گوید: از اول تا سی‌ام فروردین 1401، هیچ‌ گونه رهاسازی حقابه به سوی تالاب انجام نشده و تنها به‌صورت میانگین حدود ۲۵۰ لیتر در ثانیه رهاسازی آب و پساب پایین دست(در حدود 7 میلیون مترمکعب) انجام شد. همچنین دوبار به‌صورت کوتاه و موقتی (از هشتم تا سی‌ام بهمن ماه) رهاسازی آب به گاوخونی انجام شده و در مجموع 8 میلیون مترمکعب آب به تالاب رسید. این میزان آب تنها حدود 4تا5‌درصد از شمال تالاب را مرطوب کرده و به‌دلیل عدم استمرار، به‌سرعت به سمت خشکیدگی رفت. این در حالی است که مطابق مطالعات دانشگاهی، هیچ‌گاه و در هیچ سالی نباید حقابه تالاب به صفر برسد. حقابه باید متناسب با میزان آب سد زاینده رود و حتی در خشک‌ترین وضعیت امکان‌پذیر باشد که متأسفانه تاکنون رعایت نشده است.
کانون گردوغبار
به گفته معاون محیط زیست طبیعی اصفهان، تمام تلاش محیط زیست استان بر هماهنگی، همدلی، وفاق و هم‌افزایی بین بخشی برای نجات تالاب گاوخونی است؛ تالابی که یک زیست بوم ملی، بین‌المللی و فرانسلی تلقی شده و در صورت احیا، همه نسل‌ها خدمات زیست بومی آن را به‌خوبی دریافت خواهند کرد. اما در صورت تداوم خشکیدگی، تالاب به کانون گردوغبار تبدیل شده و علاوه بر از دست دادن کارکردهای اکولوژیک و تبدیل عرصه به کویر، باعث غبارخیزی و تشدید مشکلات بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی خواهد شد. بر این اساس، اگرچه تأکید ما بر هم‌افزایی بین‌بخشی متمرکز بوده و معتقدیم که در نتیجه همکاری می‌توان به‌صورت گام به گام در جهت احیای تالاب قدم برداشت، اما از ظرفیت‌های حقوقی و قضایی نیز برای مطالبه‌گری و تحقق حقابه‌های زیست‌محیطی تالاب گاوخونی غافل نشده و استفاده خواهیم کرد.

بــــرش

همزمان با انتشار این گزارش و اظهار نگرانی استاندار اصفهان نسبت به وضعیت گاوخونی و کم‌آبی در استان، سعید رحیمی‌، فرماندار ورزنه خبر از ورود سیلاب به 5 درصد از وسعت گاوخونی می‌دهد/ عکس تزئینی است