زهرا کشوری
دبیرگروه زیست‌بوم

نقشه‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهند هم سد کجکی پر آب است و هم بند کمال خان آب دارد. افغانستان مثل همیشه اما این تصاویر را قابل استناد نمی‌داند. برای همین ایران خواستار حضور هیأت فنی کشور در افغانستان برای بررسی میزان آب رودخانه هیرمند در بندهای این کشور شده است. ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان در پاسخ به این خواسته، گفته است: «در معاهده 1351 درباره سفر هیأت ایرانی چیزی گفته نشده است.» اما بررسی مواد پروتکل معاهده هیرمند خلاف آنچه مجاهد می‌گوید را نشان می‌دهد. افغانستان براساس همین معاهده موظف به گزارش ماهانه وضعیت منابع آبی رودخانه هیرمند به ایران است.
حجت میان‌آبادی متخصص دیپلماسی آب در واکنش به حرف‌های مجاهد به ماده 5 پروتکل یک معاهده هیرمند اشاره می‌کند و در توئیتر خود چنین می‌نویسد: «در این ماده آمده است؛ در سال‌هایی که برحسب شرح ماده چهارم معاهده، مقدار جریان آب کمتر از سال نرمال باشد و کمیسار جانب ایرانی راجع به جریان آب بالاتر از مدخل بند کجکی بر هیرمند(‌هلمند) در دستگاه آب‌شناسی دهراود، طالب معلومات گردد، جانب افغان ارقام مربوطه را که توسط آن دستگاه ‌ثبت شده است به دسترس وی می‌گذارد. در اثر تقاضای کمیسار ایرانی، جانب افغانی راپور ماهانه جریان آب را که در دستگاه دهراود ثبت شده است به وی ‌ارائه می‌دارد. در صورت تقاضای کمیسار ایرانی، کمیسار
افغانستانی با وی همکاری خواهد کرد تا جریان آب را در دستگاه دهراود مشاهده و اندازه‌گیری کند.»

حقابه ای که انکار می‌شود
افغانستان چه در زمان اشرف غنی و چه در زمان طالبان هر ازگاهی اعلام می‌کرد مشکلی با پرداخت حقابه ایران براساس معاهده هیرمند ندارد. آنها همیشه یک پیش‌شرط را اعلام می‌کنند؛ اگر آبی باشد به ایران پرداخت خواهد شد. این در حالی است که براساس معاهده هیرمند هر وقت میزان دبی آب هیرمند کاهش یابد، میزان حقابه ایران هم کاهش می‌یابد اما هیچ وقت قطع نمی‌شود. سال گذشته که هیأت ایرانی در سکوت خبری به افغانستان سفر کرد باز هم مجاهد، سخنگوی طالبان اعلام کرد: «در صورتی که طرف افغانستانی به اندازه کافی آب داشته باشد، ایران هم از این آب بهره خواهد برد.» همان زمان هم علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد: «وزارت نیرو با همتایان خود در کشور افغانستان جلسه داشته اما متأسفانه این جلسات به نتیجه نرسیده است چون طرف مقابل زیر بار اعداد و ارقام ما نمی‌رود.»
افغانستان در چهار دهه گذشته مدعی است آنچه اجازه نمی‌دهد تا حقابه سیستان از سمت افغانستان به ایران جاری شود کاهش بارندگی در حوضه آبریز «هیرمند» است اما پژوهش‌های منتشر شده در سال گذشته نشان داد برخلاف ادعای افغانستان، میزان بارندگی در بازه 34 ساله در حوضه آبریز هیرمند افزایش داشته است. البته انتشار این گزارش‌ها تغییری در سیاست آبی افغانستان در قبال حقابه جنوب شرق ایران ایجاد نکرد. چندی پیش هم رسانه‌های ایران با انتشار نقشه‌های ماهواره‌ای نشان دادند که سد کجکی پر آب است و سد کمال خان هم آب دارد. هرچند باز هم تغییری در موضع افغانستان به وجود نیاورد.

اجرای 69 سد و طرح انحرافی روی هیرمند
سیاست‌های آبی دولت افغانستان پیش از به قدرت رسیدن طالبان را امریکا، هلند و ترکیه نوشته‌اند و طالبان هم همان سیاست را دنبال می‌کند. افغانستانی‌ها سال گذشته برخلاف قرارداد هیرمند نه تنها حقابه 820 میلیون مترمکعبی را به ایران پرداخت نکردند که با انحراف آب هیرمند، حقابه زیستی و کشاورزی هامون و اهالی سیستان ایران را به سمت گودزره منحرف کردند. سازمان فضایی ایران نیز اعلام کرد با استفاده از ماهواره خیام و پایش تصاویر آن متوجه شده که حکومت افغانستان مسیر رودخانه هیرمند را منحرف
 می‌کند.
این سازمان گفته که حکومت افغانستان در برخی از مسیرهای این رود بندهای متعددی ایجاد کرده است و از این طریق مانع رسیدن آب به ایران می‌شود. آب انتقال داده شده به گودزره هم خیلی زود بخار شد و آه از نهاد اهالی جنوب شرق ایران برآورد. مردم این منطقه همچنین دلنگران ساخت سدی بزرگ‌تر از سد کمال خان روی «فراه‌رود» هستند. افغانستان پس از سقوط طالبان در سال 2001 مأموریت ویژه‌ای برای خود نوشت که ساخت حداقل 104 سد در آن دیده شده بود. کارشناسان بین‌المللی از آن به «مأموریت هیدرولیکی» یاد می‌کردند. دولت گذشته افغانستان ساخت بالغ بر 35 سد و 34 طرح انحراف آبی روی هیرمند و 14 سد و 8 طرح انحراف آبی روی هریرود را در برنامه داشت که ساکنان سیستان دو سوی مرز را دچار خشکسالی شدید می‌کند. بهنام اندیک دانشجوی دکترای مهندسی محیط‌ زیست با گرایش منابع آب از دانشگاه تهران نیز به کمبود آب در جنوب شرقی ایران، مسأله خشک شدن تالاب هامون و اثرات زیانبار آن بر سلامت جوامع محلی چه در ایران و چه در خود افغانستان می‌پردازد و به رسانه‌ها می‌گوید: «اگر خوزستان ایران سالیان سال از پس توسعه‌های آبی ترکیه و خشک شدن تالاب‌های میان‌رودان آماج ریزگردها بوده است و با مشکلات ناشی از این ریزگردها مواجه شده، خشک شدن هامون نیز که بخش قابل‌توجهی از آن در خاک خود افغانستان قرار دارد همین رهاورد را نه تنها برای شرق ایران که برای بخش‌هایی از آن کشور نیز در پی خواهد داشت. رهاوردی که در کوتاه‌مدت منجر به افزایش بیماری‌های تنفسی، ریوی، قلبی عروقی و آلرژی شده و در بلندمدت کار را تا آنجا پیش خواهد برد که سکنه راهی جز ترک منطقه نداشته باشند.
 مهاجرتی که علاوه بر تبعات آن برای منطقه مبدأ، سبب‌ساز مشکلات عدیده‌ای برای منطقه مقصد نیز خواهد شد.»
 
 

برش

افغانستان پرداخت حقابه سیستان را منوط به داشتن آب دانسته است و مدعی است آبی برای پرداخت حقابه به ایران ندارد اما تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد هم کجکی پرآب است هم بند کمال‌خان آب دارد