نگاهی مختصر به اقدامات متولیان ترجمه ادبیات پایداری در خارج از مرزها
کسی می‌داند چه خبر است؟
مصطفی وثوق‌کیا
روزنامه نگار
تقریباً سه دهه پس از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ادبیات پایداری یا همان ادبیات دفاع مقدس در ایران به چنان حدی از رشد و بالندگی رسیده است که دیگر نادیده گرفتنش ممکن نیست. بعد از یک دوره گذار و کسب تجربه، این ادبیات چنان قدرتمند شده است که همگان از آن انتظار نوزایی و پویایی دارند و دیگر کسی آثار ضعیف را تحمل نمی‌کند. با این حال، همین ادبیات دفاع مقدس بعد از سه دهه، آنچنان که باید و شاید، در خارج مرزهای ایران بروز و ظهور نداشته و اندک اقدامات هم حاصل برخی تلاش‌های شخصی و غیرسیستمی بوده است. این مسأله البته دلایل زیادی دارد که در این مطلب چند عنوان آن بررسی می‌شود.
ادبیات دفاع مقدس ایران بشدت بومی و مختص جغرافیای سرزمینی این مرزوبوم است. تلاش‌های نویسندگان و خاطره‌نگاران در این سال‌ها، ارائه یک روایت بومی برای مردم سرزمینی مثل ایران است و برای سایر مردم خارج از این جغرافیا معنا و مفهومی ندارد. از سوی دیگر، سویه پررنگ جلوه‌های شیعی در این ادبیات باعث شده است حتی کشورهای همسایه ایران که اغلب مسلمان هستند، به این ادبیات نزدیک نشوند. کشورهایی که غالبشان اهل تسنن هستند، طبیعتاً از نزدیک شدن به ادبیاتی که مروج شیعه است خودداری می‌کنند. البته دراین سال‌ها اقداماتی برای عرضه این مدل آثار در لبنان و عراق شده اما با این حال محدود شدن به یک فضای خاص باعث شده است آنقدرها مورد توجه قرار نگیرد.
گرنت و تاپ چه کردند؟
فارغ از این نکته که ممکن است مخالفان یا موافقانی داشته باشد، مسأله اصلی دیگر را باید در کارکرد نهادهایی دانست که در این سال‌ها برای ترویج ادبیات دفاع مقدس در خارج از کشور راه‌اندازی شده‌اند و طبعاً باید با آمار و اطلاعات حاصل از فعالیت‌هایشان این عملکرد را نقد و بررسی کرد. در سال‌های اخیر دو مرکز در حوزه هنری انقلاب اسلامی و سازمان فرهنگ و ارتباطات برای معرفی و ترجمه آثار دفاع مقدس و برخی آثار دیگر در خارج از کشور راه‌اندازی شده است. لازم است با ذکر جزئیات مشخص شود که چه تعداد عنوان کتاب در خارج از کشور ترجمه شده و چقدر از این تعداد در کشورهای مقصد استقبال شده است. برخی شنیده‌ها حاکی است برخی آثار اصولاً به کشوری که کتاب به آن زبان ترجمه شده نرسیده است.
طرح تاپ که در سازمان فرهنگ و ارتباطات ایجاد شد، با هدف معرفی و انتشار آثار ایرانی در خارج از کشور بود، اما در بسیاری از اوقات، انتخاب نادرست کتاب و ناشر باعث شد هیچ سود خاصی از این طرح نصیب نشود؛ ضمن اینکه بازخوردهای محدودی که رایزنان فرهنگی به داخل کشور ارائه می‌کردند نشان داد کار چشمگیری درباره این کتاب‌ها در خارج از کشور رقم نخورده است. البته باید اذعان کرد اصل طرح بسیار درست و در بسیاری از کشورهای جهان در حال انجام است، اما در ایران تاکنون گزارشی درباره جزئیات این طرح اعلام نشده است، هر چند هرازگاهی خبرهایی از توافق با ناشران کشورهای مختلف منتشر می‌شود اما جزئیاتی از آن ارائه نمی‌شود.
همین مسأله را باید در طرح گرنت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جست‌و‌جو کرد و پرسید در سال‌های گذشته چه تعداد از آثاری که با حمایت این طرح منتشر شدند وارد بازار و جریان اصلی نشر در کشورهای مدنظر شدند. طبق گزارش‌های رسمی، این طرح از سال 96 فعالیت جدی خود را با حمایت از 14 کتاب آغاز کرد که این عدد در سال 1400 حمایت از 15 اثر بود و در سال 1401 نیز تاکنون از 11 اثر حمایت شده است که به نظر می‌رسد عدد کتاب‌ها با توجه به عزم جدی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ناچیز است و باید دلیل اصلی آن را جست‌و‌جو کرد.
حوزه هنری کجای ترجمه آثار به زبان‌های دیگر ایستاده است؟
حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی ترویج ادبیات دفاع مقدس را یکی از وظایف خود می‌داند. مرکز ترجمه این نهاد، ارائه آثار را به خارج از کشور برعهده دارد. در طول سال‌های گذشته هم اخبار زیادی از ترجمه آثار دفاع مقدس حوزه هنری منتشر شده است، اما همان اشکالات به بند بالا نیز به این ماجرا وارد است. آیا کتاب‌هایی که حوزه هنری ترجمه کرده، به بازار کتاب‌های ترجمه شده راه پیدا کرده است یا صرفاً ترجمه شده و در قفسه‌های کتاب مرکز یا رایزنی‌های فرهنگی ایران خاک می‌خورد؟ در این باره هم طبق اطلاعات مرکز ترجمه حوزه هنری، اطلاعات زیر 50 عنوان اثر ترجمه شده ولی اطلاعات درست و دقیقی در دست نیست که این کتاب‌ها در کشورهای هدف چقدر به فروش رفته است تا بتوانیم درصد استقبال را با عدد و رقم اندازه‌گیری کنیم.
در معدود مصاحبه‌های مسئولان این مرکز، درباره شرایط انتخاب آثار توضیح داده شده است. فهیمه محمد‌سمسار، مسئول وقت دفتر ترجمه حوزه هنری به فارس، گفته بود:«بازار مخاطب در کشورهای مقصد در شورای ترجمه بررسی می‌شود، کتاب‌ها با توجه به استقبال مخاطبان در داخل کشور و انطباق فرهنگ و ادبیات هر کشور با کشور مقصد پس از بررسی در شورای ترجمه انتخاب می‌شوند و با توجه به اینکه کشورهای امریکای‌لاتین و کلاً امریکایی‌ها خیلی مشتاقند پیرامون ادبیات دفاع مقدس اطلاعاتی داشته باشند، از این‌رو کتاب‌هایی انتخاب و ترجمه می‌شوند که دارای سیر خوبی هم هستند.» با این حال تقریباً گزارشی از نحوه عرضه و فروش این کتاب‌ها در بازار مقصد منتشر نشد.
و اما فرانکفورت
مهم‌ترین حضور ایران در سال‌های اخیر در نمایشگاه‌های خارج از کشور، حضور همه‌جانبه در نمایشگاه کتاب فرانکفورت بوده است. طی این سال‌ها، نهادهای صنفی ناشران دفاع مقدس نیز در این نمایشگاه و دیگر نمایشگاه‌ها حضور یافته‌اند. در این باره نیز لازم است توضیح داده شود که حاصل این همه حضور چه بوده است؟ این افراد کدام‌یک از آثار تولیدشده ادبیات دفاع مقدس را برای ناشر خارجی بازاریابی کرده‌اند تا در کشورهای دیگر منتشر شود؟ تا آنجا که نگارنده خبر دارد، این کار این‌قدر کمرنگ انجام شده که می‌شود گفت نزدیک به صفر است. در سال‌های اخیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سعی کرده است حضور در نمایشگاه‌های کتاب خارج از کشور را هدفمند کند که اقدام بسیار درستی است اما به نظر می‌رسد راهی سخت و طولانی در پیش باشد چراکه در سال‌های اخیر حضور برخی ناشران این حوزه بیشتر جنبه توریستی داشته و نفعی برای ادبیات دفاع مقدس نداشته است.
بــــرش
ماجرای جالب مترجم امریکایی
در سال‌های اخیر یک مترجم امریکایی با نام پال استراکمن در مراکز حوزه هنری و مشابه آن رفت‌وآمد می‌کرد و کتاب‌هایی را نیز برای ترجمه انتخاب کرده بود. نگاهی به فهرست این مترجم نشان می‌دهد عمده آثار انتخابی وی سویه‌های جدی ضدجنگ داشته و آثاری که او انتخاب کرده از منظر ضدجنگ برای مخاطب امریکایی انتخاب شده است. مخاطب خارجی‌زبان، دفاع مقدس ما را از منظر ضدجنگ نگاه می‌کند، نه آن اتفاقی که رهبر انقلاب آن را «گنج جنگ» نامیده‌اند.
البته درک این مسأله که در خارج از کشور از آثار ضدجنگ استقبال می‌شود، آسان است. دلیلش هم جنگ‌هایی بوده که بیشتر حالت تجاوز داشته و ادبیات شکل‌گرفته در مخالفت با این تجاوز، ضدجنگ بوده است، اما دفاع مقدس در ایران جنگی دفاعی بوده و ادبیات تولید شده آن‌هم در اکثر موارد در این راستا بوده است. با این حال مخاطب خارجی در سال‌های اخیر از یکی از کتاب‌های یک نویسنده سرشناس ایرانی، یعنی احمد دهقان که سویه‌های قوی ضدجنگ داشته بسیار استقبال کرده و ناشر ایرانی این کتاب تمرکز زیادی برای آن کتاب در خارج از کشور گذاشته است.