بیگانگی معماری امروزی یک کلانشهر با پیشینه تاریخی‌اش
جهان گمشده اصفهان
حمیرا حیدریان
گزارش نویس
کالبد فضای شهری اصفهان، نمای ساختمان‌ها و معماری ساختمان‌های عمومی و حکومتی در دوران صفویه، جهانی را از این شهر ساخت که از منظر گردشگران و مسافرانی که از این شهر عبور می‌کردند، به «نصف جهان» شهرت یافت. اصفهان به قواره شهری در آمد که هر ایرانی پیش از مرگ باید آن را می‌دید. فرهنگ دینی، اجتماعی و اقتصادی نمایه خود را بر خشت خشت پیکره ساختمان‌های این شهر به نمایش گذاشت و از اصفهان شهری ساخت برای تماشا و تأمل؛ این روزها اما بسیاری از کوچه پس کوچه‌های شهرهای تاریخی اصفهان شاهد بالا گرفتن ساختمان‌هایی به سبک معماری رومی یا کلاسیک هستند. ساختمان‌هایی که نمای آنها تناسبی با محیط پیرامون ندارند. این ساختمان‌ها صد‌ها سال از تاریخ اصفهان دور هستند و از امروز اصفهان نیز تصویر منسجمی ارائه نمی‌دهند.
محله چهار باغ بالا از مناطقی است که لوکس‌سازی و مدرن‌سازی با الگویی درهم ریخته و پریشان در آن در حال گسترش است. نرگس امیدی یکی از ساکنان این محله است که تغییر سبک زندگی و سلیقه افراد را از جمله عوامل تأثیرگذار در استقبال افراد در خرید این ساختمان‌ها می‌داند و می‌گوید: اگرچه شهر اصفهان یک شهر تاریخی و با قدمتی طولانی در معماری سنتی و اسلامی است اما در طی سال‌های اخیر نه تنها معماری بلکه سبک زندگی مردم تغییر کرده و تا حد زیادی تجملات نیز میان فرهنگ جامعه جا باز کرده و توجه به الگوهای غربی بیشتر از پیش نمایان شده است.
او می‌گوید: اگرچه نماهای ساختمان‌های جدید از نظر بصری چشم‌نواز و فاخر هستند و نسل جدید نیز این سبک را بیشتر می‌پسندد، اما از آنجایی که اصفهان شهر تاریخی و مورد توجه همه دنیا خصوصاً گردشگران است، باید معماری سنتی نیز حفظ شود و این کار تنها از سوی مسئولان و سازندگان امکان‌پذیراست. طراحی داخلی هر ساختمان بر اساس سلیقه و نگرش شخصی افراد است اما درخصوص نمای بیرونی مسأله متفاوت است چرا که در بافت فرهنگی شهر تأثیر می‌گذارد.
مهرداد افروز هم یکی از پیمانکاران ساختمانی در خیابان عباس‌آباد در مرکز شهر اصفهان است که مدت یک سال روی یکی ازساختمان‌های نمای رومی کار می‌کند. او هم دلیل اصلی ترویج این سبک از نماسازی را تغییر سلیقه مردم می‌داند و می‌گوید: در طول سال‌های گذشته ذائقه شهروندان بیشتر به سمت معماری پر زرق و برق سوق پیدا کرده که همین امر سبب شده تا انبوه‌سازان هم از طرح‌های رومی تا این اندازه استفاده کنند. ضمن اینکه وقتی تقاضا برای یک محصول زیاد باشد طبیعتاً سود آن بیشتر خواهد بود.
الزام پیمانکاران به تلفیق معماری سنتی و مدرن
وحید مهدویان معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان می‌گوید: نمای ساختمان بنا به نوع ساختمان و معماری‌ای که دارد طراحی می‌شود که از نظر زیبایی در چهره شهر تأثیرگذار است.
او نمای ساختمان را از دو جنبه ظاهری و عملی مورد ارزیابی قرار می‌دهد و می‌گوید: جنبه اول آن ظاهر و زیبایی است که بر اساس الگو و تزئینات و القائات به المان اضافه می‌شود و جنبه دوم آن از نظر عملکردی است که دارد. به عبارتی در گذشته بنا به شرایط اقلیمی هر منطقه از مصالحی که منطبق با شرایط آب و هوایی آن منطقه بود استفاده می‌شد، ضمن اینکه جنبه زیباشناسی آن نیز مورد توجه قرار می‌گرفت. به طور مثال در اصفهان بنا به نوع آب و هوا از آجر و کاشی استفاده می‌کردند؛ موضوعی که طی چند سال اخیر مورد توجه شهرداری در ساخت و سازها بیش از پیش مدنظر قرار گرفته است.
این مسئول با تأکید بر اینکه در معماری جدید، تکنولوژی نیزدستخوش تغییر شده است، می‌افزاید: در حوزه شهرسازی ضمن کاربرد نماهای هوشمند، سبز و تابستانه که نماهای مدرن هستند باید نیم‌نگاهی نیز به سبک سنتی داشته باشیم. از این رو در کمیسیون ماده 5 شهرداری تصویب شده است تا معماران ساختمانی برای احداث بناها ضمن استفاده از تکنولوژی‌های روز در ساخت نماها از مصالحی چون آجر با الگوی معماری اصفهان نیز بهره گیرند تا شاهد حفظ معماری سنتی در کنار سبک مدرن باشیم.
مهدویان به حفظ معماری سنتی در شهر تاریخی اصفهان تأکید می‌کند و ادامه می‌دهد: هرگونه طراحی اعم از جنس مصالح، نوع رنگ و... در نماهای ساختمانی در کمیته‌ای که سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهرداری که مدت 10 سال است به همین منظور با حضور مهندسین معمار ونمایندگانی از میراث فرهنگی و سایر دستگاه‌های ذیربط شکل گرفته است، باید مورد تأیید قرار گیرد تا اجازه ساخت آن پروژه صادر شود.
او استفاده از آجر در نماهای ساختمانی را یکی از الزاماتی می‌داند که شهرداری برای حفظ معماری سنتی شهر تاریخی اصفهان در نظر گرفته است و اظهار می‌کند: استفاده از آجر در ساخت ساختمان‌ها خصوصاً المان‌هایی که نبش خیابان‌های اصلی قرار دارند جزو ضروریات است و معماران و مهندسین برای اجرای هر طرح ساختمانی ملزم هستند تا برای ساخت نماها تا 70 درصد از مصالح آجر استفاده کنند تا خدشه‌ای به معماری شهر وارد نشود.
این مسئول استفاده و بهره‌گیری از نماهای مدرن را یکی از نیازهای روز جامعه عنوان کرده و بیان می‌کند: استفاده از سبک مدرن در معماری از جمله نمای سبز، نماهای خورشیدی، هوشمند و... یکی از نیازهای روز جامعه است و نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد، اما می‌توانیم تلاش کنیم تا تلفیقی از معماری سنتی و مدرن را در کنار هم به کار گیریم تا معماری گذشته فراموش نشود و یا از بین نرود.
مهدویان حضور تیم کنترل و گشت فنی شهرداری را از جمله اقداماتی می‌داند که برای حفظ معماری این شهر در نظر گرفته شده است و بیان می‌کند: پس از اینکه کمیته ارزیابی در سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهری تأییدیه ساخت یک ساختمان را صادر کرد اقدام به بازرسی فنی خواهد کرد تا تخلفی صورت نگیرد و در صورت بروز تخلف به مالکین تذکرات لازم را خواهد داد. همچنین این کمیته در بخش دیگری از اقدامات خود در جهت حفظ معماری سنتی، اقدام به ترویج معماری سنتی در قالب تبلیغات می‌کند. یک نکته قابل ذکر این است که ساخت و ساز در شهرک‌های جدید تا حدی از این قواعد مستثنی هستند و آزادی عمل بیشتری دارند و می‌توانند از معماری سنتی پیروی نکنند.
او با بیان اینکه توجه به نمای ساختمان‌ها یکی از دغدغه‌های امروز طراحان معماری است، می‌گوید: پیش از این وقتی ساختمانی ساخته می‌شد نیاز به تأیید از سوی شهرداری برای نما نبود اما در حال حاضر نه تنها سازنده باید ابتدا تأییدیه شهرداری را دریافت کند بلکه تبدیل به یک دغدغه برای مردم و طراحان شده است، تا جایی که در صورتی که نمای ساختمانی طبق اصول و ضوابط ذکر شده ساخته نشود، شهرداری پایان کار برای آن پروژه را صادر نمی‌کند.
او به میدان نقش جهان به‌عنوان یک قطب مطرح در کشور اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: امروز یکی از دغدغه‌های شهرداری «رینگ صفر» است یعنی میدان نقش جهان، خیابان چهار باغ، میدان امام حسین و ورودی‌های میدان نقش جهان تا سی‌وسه‌پل که از شرق به غرب کشیده شده است و مجموعه تاریخی و قلب اصفهان را شکل می‌دهد که در اصطلاح شهرداری به این منطقه «رینگ صفر» اطلاق می‌شود. در این مناطق ضوابط ساخت و ساز بشدت مورد سختگیری کمیته ارزیابی و نظارت شهرداری قرار خواهد گرفت. در این کمیته ضوابط ساخت نماها، ارتفاع، معماری، نورپردازی و حتی کنترل مبلمان شهری نیز مورد توجه قرار می‌گیرد تا ضمن توسعه مفید هیچ‌گونه آسیبی به معماری این میدان تاریخی وارد نشود.
نمای ساختمان حریم عمومی است
به اعتقاد یک جامعه‌شناس شهری هم معماری ایرانی اسلامی توجه به اصول ساخت و سازهاست که سبب ایجاد هماهنگی در بافت شهری می‌شود و مناظر شهری مناسب و در عین حال سرزنده و کارا را به ارمغان می‌آورد.
به گفته سیدعلی رضا فتح‌اللهی، در معماری معاصر عدم توجه به اصول معماری بومی سبب ایجاد نابسامانی مناظر شهری شده است.
او می‌گوید: با توجه به اینکه معماری و شهرسازی هر شهری بازتاب شرایط ذهنی آن جامعه است، لذا شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ناهنجار و ناپایدار در شهرهای ما، نابسامانی و اغتشاش حاکم بر منظر شهری را به حد آزاردهنده‌ای رسانده است.
این جامعه‌شناس نمای اصولی ساختمان‌ها را جزو الزامات عمومی ساختمان‌های شهر دانسته و ادامه می‌دهد: طراحی و ساخت نماهای ساختمانی باید تحت ضوابط و مقررات شهرسازی انجام شود. اجرای نماهای اصولی و ضابطه‌مند مطابق با آنچه در دستورالعمل طراحی نما آمده در مرحله اول وظیفه معمار ساختمان و در مراحل بعدی مطابق نمای ساختمان با نقشه طراحی شده وظیفه مهندس ناظر است.
فتح‌اللهی با تأکید بر اینکه نمای هر ساختمان تأثیر مستقیم بر شهری دارد که در آن قرار دارد، اظهار می‌کند: تفاوت بین شهری بودن یا فردی بودن نما در صورتی از بین می‌رود که ساختمان‌ها جزئی از شهر در نظر گرفته شود و ارتباط آن با محیط اطراف خودش چند جانبه باشد.