سنگ‌نگاره‌های ایذه وضعیت خوبی ندارند
تاریخ الیمایی‌ها در برابر باد
شهلا منصوری
خبرنگار
یک فعال میراث فرهنگی از وضعیت وخیم نقش‌برجسته‌های ایلامی شهر ایذه خبر داد و اعلام کرد که عوامل انسانی و عوامل طبیعی، میراث این سرزمین را با خطر جدی روبه‌رو کرده است. فعالان و دوستداران میراث فرهنگی نگرانند با شرایط موجود، آرزوی جهانی‌شدن بر دل آنها بماند، اما مدیر پایگاه میراث آیاپیر می‌گوید: طی روزهای آینده کارشناس ثبت جهانی و تعدادی از مدیران ستادی به ایذه می‌آیند تا بتوانیم این پرونده را به مرحله پیش‌نویس برسانیم، تا ارزیابان برای تهیه گزارش وارد عمل شوند.
شهرستان ایذه، به واسطه تاریخ کهن، نقوش‌برجسته مختلفی از دوره‌های مختلف ایلامی تا الیمایی دارد و به این واسطه به موزه روباز نقش‌برجسته معروف شده است. شهری که بخشی از آثار تاریخی آن از سال 1385 در فهرست موقت یونسکو در ایران قرار گرفته و مردم و مسئولان خوزستانی امیدوارند که بتوانند این شهر تاریخی را در فهرست آثار جهانی به ثبت برسانند. در تمام این سال‌‌ها آنها تلاش کرده‌اند موانع موجود در روند پرونده را رفع کنند اما برخی سودجویان، حفاران غیرمجاز، قاچاقچیان، افراد ناآگاه به میراث فرهنگی، پدیده‌های جوی و عوامل طبیعی، میراث این سرزمین را با خطر روبه‌رو کرده است.
وضعیت وخیم نقش‌برجسته‌ها
مجتبی گهستونی، فعال میراث فرهنگی با اشاره به وضعیت وخیم سنگ‌نگاره‌های ایلامی شهر ایذه به «ایران» می‌گوید: با وجود ارزش و اهمیت شهرستان ایذه، سنگ‌نگاره‌های ایلامی و الیمایی در محوطه‌های کول‌فرح، شهسوار، اشکفت سلمان و خنگ اژدر در وضعیت بدی قرار دارند. گهستونی بیان می‌کند: بسیاری از این سنگ‌نگاره‌ها در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند، برخی هم مثل نقش‌برجسته «اشکفت سلمان» قدمت‌شان تا حدود ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد. او اظهار می‌کند: برخی از این سنگ‌نگاره‌ها با یادگاری‌نویسی زخم شده‌اند. نقش‌برجسته‌های «کول فرح» هم به دلیل قرارگیری در فضای باز، در معرض نور و آفتاب روند تخریب و آسیب‌شان شدت گرفته است. عوامل جوی و عوامل طبیعی مثل باد، باران و آفتاب باعث شده که شکاف و ترک‌های عمیقی بردارند. سطح برخی از آنها را گل سنگ پوشانده و برخی از آنها دیگر محو شده است.
به گفته این فعال میراث فرهنگی، علاوه بر عوامل طبیعی، عوامل انسانی نیز به تخریب آنها دامن زده است. یکی از آثار محو شده به واسطه تعرض انسانی نقش‌برجسته مرد هرکول فالح در شهرستان ایذه است. مردی که روی یک دست لم داده و کاسه‌ای در دست دارد که برای همیشه محو شد. او می‌گوید: نقش‌برجسته آثار شیوند که بخشی از آن تخریب شد یا رنگ‌آمیزی‌هایی که درگذشته در اشکفت سلمان انجام شد، نمونه‌هایی از تعرض انسانی است.
گهستونی، می‌گوید: حتی دست کشیدن یا لمس به وسیله دست انسان، آسیب‌هایی به این آثار زده است که روی نقش‌برجسته‌ها ماندگار شده‌اند. او ادامه می‌دهد: ایذه طی 20 سال گذشته جزو کانون‌های ثبت جهانی بود اما به دلایل مختلف از جمله اینکه استان‌های دیگر ثبت جهانی ندارند و اولویت به آنها اختصاص دارد، متأسفانه همتی برای ثبت جهانی این آثار وجود نداشت. در حالی که این شهر همیشه کاندیدای ثبت جهانی بوده است.
پایگاه آیاپیر
گهستونی درخصوص پایگاه آیاپیر می‌گوید: این پایگاه توجه به این نقش‌برجسته‌ها را اولویت قرار داد و به رصد، حفاظت، کاوش و مرمت می‌پرداخت و طرح‌های گردشگری را لحاظ می‌کرد، اما متأسفانه این پایگاه نیز دستخوش تغییرات مدیریت قرار گرفت و به دلیل نبود امکانات و کارشناسان زبده و کافی آسیب دید.
به گفته او، سال‌های متمادی یک نقش‌برجسته باجول در حیاط اداره میراث فرهنگی ایذه نگهداری می‌شد و در چند سال اخیر موزه آثار تاریخی راه‌اندازی شد و آثار مهمی در آن جای گرفت اما در کوتاه‌ترین زمان ممکن مورد بی‌توجهی قرار گرفت و بیشتر اوقات سال تعطیل است. این پایگاه حفاظتی در شرایط بسیار بغرنجی قرار دارد.
وی با اشاره به تأکید دفتر ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی در مورد حفظ آثار تاریخی استان، می‌گوید: این نهاد بارها تأکید کرده‌است مسئولان خوزستان باید با توان بیشتر در رفع موانع پرونده‌های ثبت جهانی آثار تاریخی وارد عمل شوند. گهستونی معتقد است: اگر مسئولان ارشد و شهری شهرستان ایذه به نقش‌برجسته‌ها و سنگ‌نگاره‌ها بی‌توجهی کنند این شهر باستانی و بااهمیت تاریخی که روزگاری برای خود پایتخت بوده، نه تنها ثبت جهانی نمی‌شود بلکه به مرور آثار تاریخی این شهر برای همیشه نابود می‌شود و از ارزش‌های فرهنگی ایذه کاسته می‌شود.
این فعال میراث فرهنگی برخی درخواست‌ها را در خصوص ایذه در اولویت می‌داند و می‌گوید: رها شدگی و بی‌در و پیکر بودن تمام محوطه‌های باستانی ایذه بسیار نگران‌کننده است باید برای این محوطه‌های مهم ایران که جایگاه ویژه‌ای در تاریخ ایران دارند، ارزش خاصی قائل شد. به همین دلیل باید در وهله نخست، ثبت جهانی ایذه در اولویت قرار بگیرد، کارشناسان میراث فرهنگی، مرمتگران و یگان حفاظتی مورد تقویت قرار بگیرند، زیرا قاچاقچیان، سودجویان و سوداگران اشیای عتیقه به راحتی در حال غارت محوطه‌های باستانی ایذه هستند و گویی چیزی به نام نیروهای یگان حفاظت وجود خارجی ندارد.
فعالیت‌های صورت گرفته
مدیر پایگاه میراث فرهنگی آیاپیر ایذه به «ایران» می‌گوید: گمانه‌زنی‌هایی برای تعیین عرصه، حریم و حفاظت نگارکنده‌های کول فرح و خنگ اژدر انجام شده، ازجمله این فعالیت‌ها می‌توان به کاوش‌های باستان‌شناسی هیأت ایران و ایتالیا و مطالعات اسکن و لیزر هوشمند سه‌بعدی دستی توسط این هیأت از سوی دانشگاه پلی‌تکنیک تورینو اشاره کرد.
مهدی فرجی می‌گوید: خنگ اژدر در منطقه‌ای بین روستا و کوه و در یک دره واقع شده است. متأسفانه عده‌ای افراد سودجو برای ساختمان‌سازی از این منطقه، خاک برداشت کرده‌اند و به همین دلیل در برخی جاها فرونشست زمین اتفاق افتاده است.
او با بیان اینکه خنگ اژدر، جایگاه یک رویداد بزرگ است، می‌گوید: در حال حاضر مطالعات برای عرصه، حریم و منظر تاریخی به پایان رسیده و آسیب‌شناسی نیز صورت گرفته است، همچنین تعیین حریم نقش‌برجسته‌های کلیدی، شهسوار، کول فرح، اشکفت سلمان، و بنای معروف طاق طویله، توسط وزیر میراث فرهنگی ابلاغ و مصوب شد. برآوردی هم برای مرمت چند بنای مهم شهرستان ایذه و ساماندهی محوطه شمی صورت گرفته که برنامه‌هایشان به استان اعلام شده و به‌زودی برای اجرا، تأمین اعتبار می‌شود.
تعامل و همکاری ارگان‌ها
فرجی می‌گوید: حفاظت از این منطقه فقط وظیفه میراث فرهنگی نیست. نیاز به تعامل و همکاری تمام سازمان‌ها، ارگان‌ها و درک مردم منطقه دارد. یگان حفاظت میراث فرهنگی نیز نیاز به امکانات لازم ازجمله خودرو، لباس و تجهیزات مناسب دارد. همکاری و تعامل وجود دارد اما کافی نیست.
این مسئول درخصوص حفاظت نیز می‌گوید: سایبان‌های قبلی آسیب دیده بودند که برچیده شدند و سایبان‌های جدیدی نصب و دایر شد تا جلوی بارندگی‌ها را بگیرد، همچنین پروژه‌های ساماندهی کول فرح و اشکفت سلمان تحت عنوان بهسازی جایگاه‌های گردشگری ایذه از طریق اعتبارات استانی در حال انجام است.
بــــرش
حتی دست کشیدن یا لمس به وسیله دست انسان، آسیب‌هایی به این آثار زده است که روی نقش‌برجسته‌ها ماندگار شده‌اند.
