گزارش «ایران» از غلبه مقالات بی کیفیت و غیرکاربردی در دانشگاه‌ها
مقاله های بی‌خاصیت؛ رزومه سازی های پربار!
اکرم رضایی
خبرنگار
مسأله تهیه و نگارش مقاله در تحصیلات تکمیلی موضوعی است که همیشه با چالش‌های جدیدی مواجه می‌شود؛ از انتخاب موضوع مورد تأیید استاد راهنما و دانشگاه‌ها و تعداد مقاله‌هایی که باید برای پیش‌دفاع تدوین شود گرفته تا چاپ مقاله در مجله‌ها و هزینه‌های گزافی که دانشجویان برای این منظور باید بپردازند و اساتید راهنمایی که سهم زیادی در راهنمایی تدوین مقالات و پایان‌نامه‌ها ندارند ولی هر روز بر لیست تعداد مقاله‌های آنها به واسطه چاپ مقاله‌های دانشجوهایشان اضافه می‌شود و در نهایت موضوع اصالت پایان‌نامه‌ها و مقالات، به این معنا که داده‌ها به چه میزان واقعی است و چقدر به صورت علمی و توسط خود دانشجو تدوین شده است.
تنها یکی از این چالش‌ها که اصرار به تدوین مقاله‌های بیشتر از پایان‌نامه است به تدوین اشتباه آیین‌نامه برمی‌گردد. اگر آیین‌نامه اصلاح شود می‌تواند کمک کند که اساتید راهنما، اعضای هیأت علمی و دانشجویان بر کیفیت مقاله‌ها و رساله‌ها متمرکز شوند. از سوی دیگر اگر مسیر تدوین مقاله را یک زنجیره فرض کنیم، انتخاب موضوع برای حل مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، علمی و فرهنگی کشور و همچنین کاربردی بودن آن بویژه در حوزه اقتصادی و اشتغال کشور از اجزای مهم زنجیره است. بر همین اساس کیفیت پایان‌نامه‌ها باید در رأس تمایل اساتید به پذیرش کمیت مقاله‌ها جهت ارتقای رزومه پژوهشی باشد.
در عموم دانشگاه‌های برتر دنیا، اساتید دانشگاه به تحصیلات و فعالیت‌های علمی دانشجویان (بخصوص مقاطع عالی) جهت می‌دهند، اما در کشور ما دانشجویان باید خودشان به دنبال مسیر و جهت درست و مناسب باشند. به عبارتی دانشجویان باید خودشان یک برنامه جامع برای مسیر تحصیلی خود طراحی کرده و طبق آن عمل کنند. یکی دیگر از تفاوت‌های تحصیل در دوره دکتری در ایران و خارج از ایران، حمایت مالی دانشجویان است. در بیشتر دانشگاه‌های معتبر از دانشجویان دوره دکتری حمایت مالی می‌شود تا آنها بتوانند تمام زمان خود را صرف امور علمی و پژوهشی کنند، اما در ایران از دانشجویان دکتری حمایت مالی چندانی نمی‌شود، لذا دانشجویان مجبور هستند حین تحصیل شاغل نیز باشند و این در حالی است که تعهد می‌دهند شاغل نباشند!
دانشجویان دوره دکتری در سراسر دنیا به‌عنوان دستیاران پژوهشی اساتید شناخته می‌شوند. در واقع اساتید و داورها، دانشجویان را با همین هدف جذب می‌کنند. در این میان اساتیدی هستند که باید از دانشجویان حمایت کنند اما در دانشگاه‌های کشور ما بعضاً اساتید نه تنها حمایت علمی و معنوی از دانشجو ندارند، بلکه از آنها برای پرطمطراق کردن رزومه کاری خود استفاده می‌کنند.
اسدالله کردنائیج، معاون آموزشی دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌و‌گو با «ایران» درباره کمیت و کیفیت پایان‌نامه و مقالات در تحصیلات تکمیلی گفت: در دانشگاه‌های تراز اول و برتر کشور کیفیت پایان‌نامه‌ها، مقاله‌ها و رساله‌هایی که استخراج می‌شود از سطح قابل قبولی برخوردار است و در بعضی از واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی مانند علوم تحقیقات، تهران مرکز و تهران شمال شرایط تهیه مقالات بهتر است.
کردنائیج در پاسخ به این سؤال که میزان پایان‌نامه‌ها در رساله‌ها و مقالات تحصیلات دانشگاه‌های دولتی واحدهای کوچک‌تر در شهرستان‌ها و سایر استان‌های کشور به چه صورت است و آیا آنها نیز از کیفیت قابل‌قبولی برخوردار هستند، گفت: در زمینه دانشگاه‌های دولتی باید گفت حتی دانشگاه‌های دولتی مراکز استان هم خوب عمل می‌کنند یعنی این‌طور نیست که بگوییم ضعیف هستند. عمدتاً این ضعف در مراکز غیرانتفاعی تا حدی هم پیام نور و برخی از دانشگاه‌های آزاد در شهرستان و نقاط کوچک‌تر مشاهده می‌شود.
وی در پاسخ به سؤال دیگری مبنی بر اینکه برخی از اساتید راهنما با توجه به تعداد زیاد دانشجو که باید به مقاله آنها رسیدگی کنند و وقت توجه و راهنمایی کافی به آنها را ندارند، این موضوع چقدر به ابعاد علمی پایان‌نامه آسیب می‌زند، توضیح داد: این نکته کاملاً درست است، یعنی در برخی از دانشگاه‌ها که تعداد رساله‌ها و پایان‌نامه‌هایی که تحت نظر یک استاد بوده زیاد است که احتمال دارد آسیب‌رسان باشد. به‌عنوان مثال در دانشگاه آزاد تعداد دانشجویان تحت نظر استاد راهنما بسیار زیاد است اما ما در دانشگاه تربیت مدرس چنین چیزی نداریم.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا می‌توان گفت وقتی استادی در دانشگاه آزاد تعداد زیادی دانشجو که مقاله دارند را پذیرش می‌کند به دنبال رزومه‌سازی به وسیله تکثر پایان‌نامه‌ها است، گفت: دقیقاً نمی‌دانم اما وقتی دانشجوی بسیاری را با رویکرد کمی جذب کنند، اتفاق خوبی نیست زیرا نمی‌توانند آنها را به درستی هدایت کنند و می‌بینیم که برخی اساتید از۳۰ تا ۴۰ مورد دانشجو دارند.
در زمینه منابع مطالعاتی مشکلی نداریم
کردنائیج در واکنش به منابع مطالعاتی کافی برای جمع‌آوری مقالات و رساله‌ها گفت: مشکلی به لحاظ میزان منابع متقن وجود ندارد. البته ممکن است در زمینه آزمایشگاهی و مواد آزمایشگاهی مسائلی داشته باشیم اما در زمینه منابع مطالعاتی مشکلی نداریم زیرا به پایگاه‌‌های علمی جهانی وصل هستیم.
الهه حجازی‌موغاری، استاد دانشگاه روانشناسی و یکی از اساتید پراستناد دانشگاه تهران در گفت‌و‌گو با «ایران» در پاسخ به این سؤال که با توجه به اینکه بارها گفته شده مقاله‌ها و رساله‌ها باید کاربردی باشند و باید از آنها در ابعاد مختلف جامعه استفاده شود، چقدر این موضوع در انتخاب پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و مقالات لحاظ می‌شود، گفت: سطح کیفی برخی رساله‌ها و مقاله‌ها خوب است اما ممکن است یک دانشجو دو تا چهار سال روی یک رساله کار کند و زمانی که به ظرفیت اجرا می‌رسد به دلیل عدم بودجه اعتبار در همان مرحله باقی بماند. بنابراین خیلی از دانشجویان ما کارهای کاربردی انجام می‌دهند ولی در مرحله‌ای که باید مقاله را تبدیل به یک طرح کاربردی کنند تا بتوان از آن استفاده کرد، متوقف می‌شوند. به همین خاطر دانشجویان به سمت مقاله‌نویسی می‌روند. یک مقاله در هنگام نگارش و تدوین باید دارای یکسری ویژگی‌های علمی باشد؛ وقتی ویژگی علمی داشته باشد یعنی در دسته‌بندی مقاله علمی و پژوهشی قرار می‌گیرد در نتیجه بُعد کاربردی در آن کمرنگ‌تر خواهد شد.
حجازی‌موغاری گفت: همه ما در یک چرخه تولید مقاله هستیم. مقاله‌هایی نوشته می‌شوند که هیچ کاری هم با آن نخواهیم داشت و فقط می‌توانند در مجلات امتیاز کسب کنند اما اثرگذاری ندارند.
استاد دانشگاه تهران در پاسخ به این سؤال که در نهایت چه اتفاقی برای مقاله‌هایی که وارد چرخه مقاله‌نویسی می‌شوند رخ می‌دهد، گفت: واقعاً هیچ اتفاق خاصی برای آنها نمی‌افتد. من خودم هم می‌گویم آخر این همه مقاله‌نویسی چه شده و به کجا رسیده است؟
وی اشاره کرد: یک اتفاق دیگر این است که ما اعضای هیأت علمی مقاله‌هایی را می‌نویسیم اما دانشجو در هنگام نگارش پایان‌نامه یا مقاله‌اش به مقاله‌های فارسی‌زبان مراجعه نمی‌کند و بیشتر دوست دارد به مقالات خارجی استناد کند در نتیجه افراد تصور می‌کنند مقالات نگاشته شده توسط آنها چه فایده‌ای دارد. وقتی دانشجویان به مقالات خارجی استناد می‌کنند ما اساتید راهنما که خودمان مقاله‌های فارسی جامعی نگاشته‌ایم به این فکر می‌کنیم که همان مقاله که پشت آن تلاش فراوانی بوده اکنون چه فایده‌ای دارد و چرا دانشجویان تصور می‌کنند مراجعه به مقاله‌ها و منابع خارجی برای آنها سودمند‌تر است؟ این هم مشکلی است که با آن مواجه هستیم.
حجازی‌موغاری در پاسخ به این سؤال که چرا دانشجویان تصور می‌کنند باید صرفاً به منابع و مقالات خارجی استناد کنند، خاطر نشان کرد: متأسفانه این تصور را دارند که منابع خارجی بهتر است و اگر مقاله یا پایان‌نامه‌شان استنادهای بین‌المللی داشته باشد مورد توجه بیشتری قرار خواهد گرفت. در صورتی که بسیاری از مقالات فارسی نیز خوب و قابل استناد هستند. نمی‌گویم همه این ویژگی را دارند اما قابل استناد هستند، در حالی که متأسفانه این ذهنیت در میان دانشجویان به وجود آمده که منابع خارجی بهتر است.
حجازی‌موغاری گفت: پراکنده کار کردن در حوزه‌ها موجب می‌شود در حوزه واحدی تخصص پیدا نکنیم. به طور کلی منابع کافی داریم حتی در زمینه منابع خارجی به زبان‌های دیگر هم دسترسی وجود دارد از این‌رو نمی‌توان گفت کمبود هست اما متأسفانه همه آنها مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.
ملاک ارتقا در هیأت علمی‌ها، تعداد مقاله است
وی در پاسخ به این سؤال که از نظر شما چقدر از مقالات و پایان‌نامه‌های دانشجویان درایران کیفی و چقدر کمی هستند، توضیح داد: متأسفانه برای همه دانشگاه‌ها و هیأت علمی‌ها ملاک ارتقا، مقاله است به همین خاطر خیلی به کیفیت و سطح آن توجه نمی‌شود. از طرف دیگر متأسفانه استناد‌ها و ضریب تأثیر‌ها خیلی مورد بررسی قرار نمی‌گیرد، بنابراین به آنچه خیلی توجه می‌شود کمیت است. تعداد مقاله بالا برود امتیاز پژوهشی استاد هم بالا می‌رود. از این‌رو دانشجویان وقتی می‌خواهند وارد مقطع دکتری شوند به ارائه مقالات نیاز دارند پس تلاش می‌کنند مقاله تهیه کنند. همچنین استاد هم اگر بخواهد ارتقا بگیرد، به سمت گرفتن مقالات کمی از سوی دانشجویان می‌رود. متأسفانه ما بسیار کمی‌گرا هستیم و تعداد کمیت برایمان مهم‌تر از کیفیت است.
حجازی‌موغاری در واکنش به این پرسش که آیا می‌توان گفت برخی اساتید راهنما بویژه در دانشگاه‌های واحدهای کوچک دانشگاه آزاد و غیرانتفاعی به دنبال رزومه‌سازی برای خود هستند، گفت: من نمی‌گویم رزومه‌سازی است ولی از آنجا که برای تهیه مقاله، رساله و پایان‌نامه یکسری آیین‌نامه‌های ارتقا و مسائل اینچنینی داریم، افراد را به این سمت می‌کشاند.
استاد روانشناسی دانشگاه تهران درباره راهکار این رویه و آیین‌نامه‌ای که بدین گونه طراحی شده است، گفت: اگر ملاک بر اساس میزان مقاله نباشد و اساتید بتوانند کیفیت را ملاک قرار دهند این دیگر موجب نمی‌شود که افراد به سمت تولید مقاله صرف بروند. این آیین‌نامه‌ها هستند که اشکال دارند و مورد نقد هستند. اگر آیین‌نامه‌ها اصلاح شوند، قطعاً این مشکلات هم مرتفع خواهد شد.