احمد فاضل زاده
پژوهشگر

چند روزی است که رسانه‌های بیگانه سخنان رهبر انقلاب در پاسخ به یک دانشجو را تحریف و تبدیل به ابزار تخریب کردند و برخی هم در داخل کشور از سر نادانی و ناآگاهی همان‌ها را تکرار می‌کنند. اما واقعیت ماجرا چیست؟ دانشجویی ظاهراً چنین می‌گوید که «باید از روز اول درباره مسائل مختلف رفراندوم برگزار می‌کردیم تا حساسیت به‌وجود نیاید.» رهبر انقلاب هم در پاسخ توضیح می‌دهند که «در کجای دنیا برای همه مسائل رفراندوم برگزار می‌کنند؟» و دیگر اینکه «مگر همه مردم که باید در رفراندوم شرکت کنند امکان تحلیل آن مسأله را دارند؟» حال رسانه‌های بیگانه از این سخنان برداشت کرده‌اند که رهبر انقلاب مخالف رفراندوم هستند و بدتر اینکه ایشان مخالف نظر دادن مردمند و آنها را شایسته اظهار نظر نمی‌دانند! اما باید گفت که پاسخ آیت‌الله خامنه‌ای اساساً ناظر به اصل و فلسفه رفراندوم نیست؛ بلکه یک تذکر مدیریتی است.
رفراندوم یک فرایند رأی‌گیری است که در آن شهروندان به دعوت دولت یا یک مقام صلاحیت‌مند، برای رأی‌گیری درباره یک سؤال خاص دعوت می‌شوند. رفراندوم می‌تواند برای تصمیم‌گیری در مسائل مهمی مانند تصویب قانون اساسی جدید، تصویب یک پیمان بین‌المللی، انتخاب یک سیستم حکومتی یا تأیید یک قانون مهم استفاده شود. رفراندوم می‌تواند در سطوح مختلف دولتی، از جمله ملی، منطقه‌ای و محلی برگزار شود. رفراندوم می‌تواند به‌عنوان یک روش مستقیم مشارکت شهروندان در فرایند تصمیم‌گیری سیاسی در نظر گرفته شود، به‌طوری‌که نظرات آنها در فرایند تصمیم‌گیری سیاسی مورد توجه قرار می‌گیرد. با این حال، برخلاف ذهنیتی که اغلب در رسانه‌ها از رفراندوم ساخته می‌شود، انتقادات جدی هم به این روش وارد شده است. در این مطلب سعی شده با هدف افزایش آگاهی عمومی درباره رفراندوم، به سؤالاتی درباره آن پاسخ داده شود.
آیا برگزاری رفراندوم برای تمامیت یک نظام سیاسی پس از تثبیت آن درست است؟
هیچ نظام سیاسی، موجودیت خود را به معرض رأی‌گیری دوباره نمی‌گذارد؛ این مسأله اساساً مسأله‌ای عجیب و نامتعارف است که از سوی برخی طرح می‌شود. پس اینکه انتظار داشته باشیم جمهوری اسلامی، خود رفراندومی برگزار کند و از مردم ایران درباره تداومش سؤال بپرسد، مسأله‌ای نادرست و از نظر منطقی نیز بی‌پایه است؛ زیرا اگر نظام آن قدر مقبولیت داشته باشد که مردم برگزاری رفراندوم از سوی آن را به رسمیت بشناسند، خود همین به رسمیت شناختن به معنای اعتماد به نظام سیاسی است. اگر هم برای مثال مردم، یک نظام سیاسی را به رسمیت نشناسند، بنابراین نتیجه رفراندومی هم که از سوی آن نظام برگزار شده را نباید بپذیرند. پس اساساً طرح این مسأله منتفی است. بنابراین برگزاری رفراندوم به منظور موافقت کلی با یک نظام سیاسی، رویکرد درستی نیست و ممکن است به عواقب ناخوشایندی منجر شود. درواقع، رفراندوم باید به عنوان یک ابزار برای تصمیم‌گیری در مورد مسائل خاص و مهم استفاده شود و باید با توجه به اینکه آیا برگزاری آن برای همان مسأله مناسب است یا نه، تصمیم‌گیری شود.
 
آیا برای هر مسأله‌ای باید رفراندوم برگزار کرد؟
خیر، برای هر مسأله‌ای رفراندوم برگزار کردن مناسب نیست. برای برگزاری رفراندوم، هزینه‌های مالی و زمانی زیادی صرف می‌شود و انجام آن باید در شرایط خاص و مهم صورت گیرد. همچنین، شرکت کنندگان در رفراندوم باید به‌طور کامل آگاهی داشته باشند و بتوانند به صورت آگاهانه و با توجه به نیازهای جامعه رأی بدهند. به‌عنوان مثال، برای مسائل کوچک و فردی مانند تعیین قوانین در خصوص موضوعات شهری یا سیاست‌های کلان مرتبط با منافع ملی به خصوص زمانی که جنبه امنیتی هم داشته باشند، برگزاری رفراندوم مناسب نیست، زیرا این مسائل به طور معمول توسط نمایندگان و مسئولان در سطوح خرد و کلان تصمیم‌گیری می‌شوند.علاوه‌براین، برگزاری رفراندوم ممکن است زمینه را برای نفوذ و تأثیرگذاری گروه‌های رانتی، مافیایی و فاسد در جامعه فراهم کند؛ به‌عنوان مثال، افرادی که دارای منافع خاص هستند، ممکن است برای تأیید یا عدم تأیید یک سؤال خاص در رفراندوم کمپین‌های تبلیغاتی گسترده و گاهی اوقات غلط و گمراه کننده‌ای را آغاز کنند.
پس این گونه نیست که رفراندوم همیشه راه‌حل مناسب و مطلوبی باشد. بلکه درواقع آخرین راه‌حل است و زمانی پیشنهاد می‌شود که همه راه‌های دیگر به بن‌بست رسیده باشند. قبل از برگزاری هر رفراندومی، باید جوانب برگزاری به دقت بررسی شود که آیا رفراندوم مناسب است یا خیر و نمی‌توان تحت هر شرایطی و برای هر موضوعی اقدام به چنین کاری کرد.
رفراندوم باید برای مسائل مهم و حیاتی تصمیم‌گیری مورد استفاده قرار گیرد که تأثیر آن بر جامعه قابل ملاحظه باشد و احتمالاً نیاز به تنظیم قوانین و مقررات جدید یا تغییرات جدی در سیاست‌ها یا نظام حکومتی داشته باشد. به‌طور کلی، برای تصمیم‌گیری در مسائل پیچیده و حساس، مانند تصویب یک قانون اساسی جدید، تغییرات در سیاست‌های اقتصادی یا اجتماعی، تصویب پیمان بین‌المللی و یا تصویب یک اصلاحیه مهم، رفراندوم می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
 
آیا برگزاری رفراندوم تنها با درخواست عده‌ای محدود قابل انجام است؟
خیر. برای برگزاری رفراندوم باید یک اجماع همگانی وجود داشته باشد. باید ثابت شود که حداقل بیش از 50 درصد از مردم درباره موضوعی معین تقاضای رفراندوم دارند تا پس از آن، تازه درباره برگزار شدن یا نشدن رفراندوم و تبعات احتمالی آن فکر کرد و جوانب را بررسی کرد. اما در حال حاضر تقاضای رفراندوم اولاً مشخص نیست که دقیقاً از سوی چه کسانی و کدام دسته از نخبگان  یا پایگاه‌های اجتماعی صورت می‌گیرد و ثانیاً مشخص نیست که اصلاً موضوع رفراندوم چه هست؟! همچنین اساساً در شرایطی که نهادهای دموکراتیک از جمله مجلس و انتخابات شکل گرفته، برگزاری رفراندوم چندان موضوعیتی پیدا نمی‌کند.
 
برگزاری رفراندوم، چه پیامدهای نامطلوبی می‌تواند به دنبال داشته باشد؟
اصلی‌ترین پیامد نامطلوب رفراندوم از بین رفتن اعتماد عمومی است؛ در شرایطی که احتمال توزیع ناعادلانه اطلاعات وجود داشته باشد، اطلاعات مربوط به رفراندوم نیز به طور ناعادلانه توزیع می‌شود و ممکن است به نوعی، توجیهی بر تصمیمات غیرعادلانه بوده و باعث از دست دادن اعتماد عمومی شود. همچنین هزینه‌های ناشی از برگزاری رفراندوم بالا است و این مسأله ممکن است باعث شود که برای برخی از شهروندان، این فرایند نامطلوب بی‌اهمیت به نظر بیاید. برگزاری رفراندوم می‌تواند به پیامدهای نامطلوبی منجر شود که برخی از آنها عبارتند از:
از بین رفتن اعتماد عمومی: برگزاری رفراندوم بویژه در شرایطی که سنجش افکار عمومی به دلیل تنوعات فرهنگی و سیاسی و جغرافیایی دشوار باشد، ممکن است منجر به از دست رفتن اعتماد و اعتبار عمومی نهادهای سیاسی و دولت شود.
تشدید شکاف‌های اجتماعی: در صورتی که نتیجه رفراندوم به دلایل مختلف مورد قبول برخی گروه‌ها واقع نگردد، می‌تواند به تشدید شکاف‌های اجتماعی منجر شده و حتی زمینه را برای ورود آشوبگران به فاز مسلحانه علیه نظام سیاسی هموار سازد.
تأثیر منفی روی روابط خارجی: در صورتی که رفراندوم در مسائلی مربوط به روابط خارجی برگزار شود، نتایج آن ممکن است تأثیر منفی بر روابط خارجی کشور داشته باشد؛ به خصوص در شرایطی که دشمنان ایران به دنبال دستاویزهایی برای افزایش فشارها بر مردم ایران هستند.
تأثیر منفی بر اقتصاد: رفراندوم در فرامتن خود نشان دهنده بی‌ثباتی وضعیت سیاسی است. بنابراین در شرایطی که ثبات سیاسی در کشور وجود دارد، اساساً برگزاری رفراندوم موضوعیتی نخواهد داشت؛ اما گذشته از این، برگزاری رفراندوم حامل این پیام تلویحی است که کشور از وضعیت ثبات برخوردار نیست و این موضوع قبل از هرچیز بر شرایط اقتصادی تأثیر گذاشته و زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری را نابود می‌کند. همچنین هم خود رفراندوم و هم و نتایج آن می‌تواند باعث ایجاد نااطمینانی در بازار شود که به نوبه خود زندگی تمام مردم را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
 
آیا در مسائل مرتبط با امنیت ملی برگزاری رفراندوم درست است؟
مسائل مرتبط با امنیت ملی می‌توانند بسیار حساس باشند و بسته به شرایط خاص هر کشور، برگزاری رفراندوم در این مسائل ممکن است منجر به نتایج غیرقابل پیش‌بینی و خطرناک شود. برای مثال، در صورتی که موضوعی مرتبط با امنیت ملی در رفراندوم به تصویب برسد، ممکن است باعث افزایش تنش‌ها و ناامنی در کشور شود.
آیا در رابطه با مسائل کلان می‌توان رفراندوم برگزار کرد؟
هرچند که برگزاری رفراندوم یکی از روش‌های مشارکت مردمی در تصمیم‌گیری‌های سیاسی است، اما برخی مسائل کلان به دلایلی قابل طرح برای رفراندوم نیستند. برخی از این مسائل به شرح زیر آمده‌اند:
حقوق اساسی فردی: مسائلی مانند حقوق اساسی فردی شامل حقوق بشری، حقوق زنان، حقوق کودکان و حقوق اقلیت‌ها و... قابل طرح برای رفراندوم نیستند، زیرا این حقوق تحت هیچ شرایطی قابل تبدیل به موضوع تصمیم‌گیری نخواهند بود.
ساختار سیاسی: مسائلی مانند ساختار سیاسی کشور شامل قوانین اساسی، شکل دولت، نحوه انتخاب مقامات دولتی و... نیز به دلایل مختلفی که صاحبنظران علوم سیاسی به آن اشاره کرده‌اند، قابل طرح برای رفراندوم نیستند.
مسائل امنیتی: برخی مسائل امنیتی مانند تصمیمات درباره عملیات نظامی و افزایش بودجه دفاعی نیز به دلایل امنیتی قابل طرح برای رفراندوم نیستند؛ زیرا عموم مردم اطلاعاتی از لایه عمیق و پنهان موضوعات نظامی ندارند و بخش قابل توجهی از اطلاعات این حوزه امنیتی و محرمانه است. بنابراین بدون داشتن اطلاع و درک درست از این موضوعات برگزاری همه پرسی موضوعیتی پیدا نمی‌کند و درست نیست.
سیاست‌های مالی: برخی سیاست‌های مالی مانند بودجه کل کشور، مالیات، تعرفه‌ها و... بسیار تخصصی هستند به طوری که حتی میان خود اقتصاددانان هم ممکن است اجماع وجود نداشته باشد  یا اختلاف دیدگاه‌ها شدید باشد. طبیعی است که به دلیل تخصصی بودن این مسائل به دلایل اقتصادی و مالی نمی‌توان به آرای عمومی مراجعه کرد.
نباید فراموش کرد که جمهوری اسلامی تنها نظام در جهان است که نظام سیاسی خود را در همان آغاز به رفراندوم گذاشت؛ هیچ کشوری- تأکید می‌شود هیچ کشوری- در هیچ جای تاریخ چنین نکرده است؛ در صورتی که در ایران تا امروز 3 بار رفراندوم برگزار شده است. از سوی دیگر در قانون اساسی کشور و در اصل۵۹ رفراندوم مورد توجه قرار گرفته است. اجرای آن نیز مثل همه‌جای دنیا سازکارمشخص دارد. در ایران با درخواست رئیس‌جمهور یا پیشنهاد ۱۰۰نماینده و موافقت دوسوم مجلس، رفراندوم برگزار می‌شود. بنابراین برگزاری رفراندوم حتی اگر در زمانی که شرایط ایجاب کند، بخواهد مطرح شود، باید از مجاری قانونی خود بگذرد و به غیر از این مجاری، نمی‌توان سازکار دیگری برایش متصور بود.