ایران و کشورهای همسایه افغانستان 2 سال پس از به قدرت رسیدن نیروهای طالبان در افغانستان، پنجشنبه گذشته برای چهارمین بار در سمرقند ازبکستان دور هم جمع شدند تا برای کمک به حل و فصل مشکلات و شرایط پیچیده جاری در افغانستان چاره‌جویی کنند. 
مشکلاتی که ناظر بر موقعیت ژئوپلیتیک و استراتژیک این کشور است سبب می‌شود این مشکلات به کشورهای همسایه تسری یابد و خود بر پیچیدگی بیشتر در وضعیت رابطه این کشورها با یکدیگر بیفزاید. در این میان ایران به عنوان کشوری که بیشترین مرز مشترک با افغانستان را دارد، پس از روی کار آمدن طالبان در مرداد ماه 1400 نحوه رابطه خود با حاکمان جدید افغانستان را بر مبنای تعامل برای حل مسائل مشترک تصویر کرد.
 
سیاست عملی
فحوای سیاست ایران در قبال افغانستان را می‌توان در این موضع‌گیری حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه دنبال کرد که گفته است: «طالبان را به رسمیت نمی‌‌‌شناسیم اما همکاری و ارتباطات را نگه داشته‌ایم»؛ سیاستی که نشان می‌دهد دولت سیزدهم ناظر بر اشتراک‌های اقلیمی، زبانی و مذهبی و چالش‌ها و مسائل مشترک با افغانستان سیاست فعالی را در قبال همسایه خود در پیش گرفته است. تهران در گام نخست به رسمیت شناختن حکومت طالبان را تنها در صورت تشکیل دولت فراگیر ممکن دانسته است. از این رو تأکید بر لزوم ایجاد حکومت فراگیر در سخنان اخیر امیر عبداللهیان حین دیدار با امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه دولت سرپرستی موقت افغانستان مورد تأکید ویژه قرار گرفت. وجه مهم در مناسبات با طالبان که ایران می‌کوشد مانع از پیچیده‌تر شدن آن شود، توجه به امنیت منطقه است. از این رو به اعتقاد جمهوری اسلامی تشکیل یک دولت فراگیر در افغانستان، گام نخست و مهم طالبان برای تأمین افزایش سطح مطلوب امنیتی در این کشور به شمار می‌آید.
 
مسأله مهاجرت
یکی از چالش‌های برآمده از وضعیت کنونی افغانستان برای جمهوری اسلامی مهاجرت اتباع افغانستانی است که در مواضع اخیر وزیر امور خارجه در نشست سمرقند نیز مورد تأکید قرار گرفت. به اعتقاد امیرعبداللهیان پذیرفتن صدها هزار آواره جدید افغان توسط جمهوری اسلامی در دوره اخیر که تعداد اتباع افغانستانی مقیم ایران را به میلیون‌ها نفر رسانده، بار سنگینی است که با وجود تحریم‌های ظالمانه امریکا تحمیل شده اما ایران زیر سایه سیاست انسان‌دوستانه خود در قبال مردم کشور همسایه‌اش از زیر بار آن شانه خالی نکرده است.
پیش‌تر حمله ایالات متحده به افغانستان در سال ۲۰۰۱ موجب شد میلیون‌ها شهروند افغانستان راهی ایران شوند و پس از خروج نیروهای امریکایی و روی کار آمدن دوباره طالبان بنا بر اعلام وزارت امور خارجه ایران، تعداد پناهندگان افغانستانی 2 برابر شد و به 5 میلیون نفر رسید.
 بنابراین مقام‌های کشور در روند چاره‌جویی برای حل این چالش به دنبال یافتن الگو و مدلی از همکاری‌های منطقه‌ای هستند که برای تحقق آن معتقدند که این همکاری باید از سوی سازمان ملل و سازمان‌های بین‌المللی مورد حمایت ویژه قرار گیرد. 
پیش‌تر وزیر امور خارجه در دیداری با رؤسا و مقامات عالی سازمان‌های بین‌المللی بشر دوستانه مستقر در ژنو، حمایت‌های بین‌المللی را با میزان افزایش هزینه‌های تحمیل شده به ایران از ناحیه ورود مهاجران افغانستانی نامتناسب دانسته و یادآور شده بود که کمک بسیار اندکی در این موضوع به ایران اختصاص یافته است.
 
مخاطرات افزایش گروه‌های تروریستی
چالش دیگر برآمده از شرایط داخلی افغانستان برای جمهوری اسلامی به نگرانی از مخاطرات رو به افزایش گروه‌های تروریستی در افغانستان بازمی‌گردد. این مهم را وزرای خارجه چهار کشور ایران، روسیه، پاکستان و چین در حاشیه نشست سمرقند مورد توجه قرار دادند. به اعتقاد آنها گروه‌های تروریستی شامل داعش، القاعده، جنبش اسلامی ترکستان شرقی، تحریک طالبان پاکستان، ارتش آزادیبخش بلوچستان، جیش‌العدل و غیره، مستقر در افغانستان تهدیدی جدی برای امنیت منطقه‌ای و جهان به شمار می‌روند.
 تأکید این مقام‌ها در حالی است که به نظر می‌رسد اغلب این گروه‌های تروریستی در افغانستان آزادانه فعالیت دارند و طالبان به‌رغم درخواست‌های مکرر، اقدام بازدارنده‌ و مطلوبی علیه آنها نداشته است. این گروه‌ها ظرفیت بالقوه ناامنی و خشونت‌آفرینی در منطقه و بویژه برای کشورهای همسایه دارند. 
بنابراین ایران به فراخور رشد این گروه‌ها، مقامات هیأت حاکمه سرپرستی افغانستان را متعهد به مبارزه با تروریسم، ممانعت از نفوذ و اقدامات تخریب‌گرایانه در نزدیکی مرزها و تضمین همه گام‌های مناسب برای حمایت از اماکن دیپلماتیک می‌داند.
 
چالش حقابه
تنش قبلی ایران و افغانستان بر سر منابع آبی از دیگر محورهای در دست پیگیری مقام‌های ایرانی با مسئولان دولت موقت سرپرستی است. 
طالبان با ساخت سد کمال خان روی رود هیرمند، واقع در مرز دو کشور، این تنش را تشدید کرد. این رود که مهم‌ترین منبع آبی افغانستان به شمار می‌رود و سواحل آن هم در ایران و هم در افغانستان قرار دارد، یکی از مهم‌ترین رودهایی است که به دریاچه هامون سرازیر می‌شود. این سد می‌تواند به کاهش آب جاری‌شده به سمت خاک ایران، بویژه استان سیستان و بلوچستان، منجر شود. 
همین امر موجب شده تا تهران به ‌طور مستمر با افغانستان مذاکره کند تا آب پشت این سد را رها کند و موضوع مورد اختلاف بر سر حقابه ایران را به سرانجام برساند. از این رو موضوع رهاسازی آب هیرمند از محل سد کمال خان در ماه‌ها و هفته‌های اخیر از سوی نهادهای دیپلماتیک و دولتی در دستور کار پیگیری قرار گرفته است. 
در ادامه این رایزنی‌ها، امیرعبداللهیان در ملاقات اخیر خود با «امیرخان متقی»، سرپرست وزارت خارجه دولت موقت افغانستان در حاشیه نشست سمرقند لزوم پیگیری حقابه ایران از هیرمند را مورد تأکید قرار داد و آن را مشکلی مزمن خواند که ضرورت دارد اقدام جدی از سوی هیأت حاکمه سرپرستی موقت افغانستان در این رابطه صورت گیرد.
مقام‌های کشور به رغم وعده‌هایی که طالبان در عمل به خواسته ایران پیرامون موضوع حقابه سر داده‌اند، اقدامات به عمل آمده کنونی از سوی افغانستان را لازم اما غیرکافی می‌دانند و معتقدند دریافت عینی و ملموس حقابه، ملاک اصلی اجرای تعهدات کابل خواهد بود.