گزارش مرکز مطالعات خاورمیانه امریکا از توانمندی‌های دریایی جمهوری اسلامی
ایران به دنبال هژمونی در دریاست
1399 شمسی در این سال، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یک نفتکش را به یک کشتی پایه به نام IRINS Makran تبدیل کرد که می‌تواند پهپادهای جنگی و همچنین دارای قابلیت‌های دیگر را حمل کند. در آن سال، مکران به مدت چهار ماه در اقیانوس اطلس و دریای بالتیک مستقر شد و در آنجا به نمایندگی از ایران در رژه نیروی دریایی روسیه در کنار ناوچه سهند به دریانوردی پرداخت. در دسامبر 2022، این ناو در حال عبور از اقیانوس آرام مشاهده شد. به‌رغم مواجهه با موانع در گذشته، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در حال تبدیل شناورهای تجاری به کشتی‌های جنگی نیروی دریایی برای نوسازی ناوگان خود است
مرکز مطالعات خاورمیانه امریکا، در گزارشی به ارزیابی خود از ناوهای پهپادبر سپاه پرداخته است. این مرکز بیان می‌کند: «از اواخر دسامبر تا اوایل ژانویه، گزارش‌هایی منتشر شد مبنی بر اینکه نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران در حال تبدیل کردن دو کشتی کانتینری تجاری متعلق به خط کشتیرانی دولتی تحریم شده گروه IRISL به اولین ناو هواپیمابر (پهپادبر) خود به نام‌های شهید مهدوی و شهید باقری است.» مطلب حاضر که ترجمه بخش‌هایی از این مقاله است، بر راهبرد بلندمدت ایران برای ایجاد ناوهای پهپادبر و بالگردبر تمرکز دارد.
❊ ❊ ❊ ❊ ❊
ایران تمرکز خاصی را بر بازطراحی کشتی‌های تجاری و تبدیل این کشتی‌ها به ناوهای نظامی دارد. ایران به دنبال این است که از امتداد خلیج فارس تا دریای عمان به هژمون دریایی منطقه تبدیل شود و تمام تحرکات کشتی‌های تجاری و نظامی در منطقه را رصد کند. با توجه به رویکرد امریکا در منطقه خلیج فارس که عبارت از موازنه فراساحلی (موازنه از راه دور) است، به نظر می‌رسد که کشورهای همجوار باید در قالب توافق‌های امنیتی با ایران از تنش با این کشور پرهیز کنند. استقرار پهپادهای تهاجمی همچون شاهد-136 که تا شعاع 2500 کیلومتری می‌توانند پرواز کنند، با توجه به وسعت منطقه خلیج فارس تا دریای عمان، امکان استقرار سپر دفاعی مشترک را در بستر دریا طبق آنچه در توافق آبراهام آمده است، تقریباً بی‌خاصیت می‌کند. همچنین بیم این وجود دارد که شعاع عملیاتی ایران از خلیج فارس و دریای عمان فراتر رفته و به دریای سرخ و خلیج عدن برسد و امکان دارد شعاع عملیاتی مورد نظر ایران تا اقیانوس هند قرار بگیرد. یکی از چالش‌های دیگر برنامه ناوهای پهپادبر ایرانی برای امریکا، در اختیار قرار دادن این تکنولوژی به متحدان دولتی و غیردولتی خود در سرتاسر منطقه و جهان است؛ امری که ایران در حوزه پهپادی آن را اجرایی کرده و محصولاتش را به برخی کشورهای دیگر صادر می‌کند. در نتیجه استدلال می‌شود که باید با ایجاد توافق‌های امنیتی، راهبرد بلندمدت ایران در حوزه ناوها را مهار و کنترل کرد.
شرکت مجتمع کشتی‌سازی و صنایع فراساحلی ایران در بندرعباس در نزدیکی تنگه هرمز - اصلی‌ترین نقطه توقف ترانزیت نفت دریایی جهان - از این تبدیل {کشتی‌ها} پشتیبانی می‌کند. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی حداقل از ماه مه روی ناو شهید مهدوی کار می‌کند و انتظار می‌رود در سال 2023 آن را تکمیل و راه‌اندازی کند.
در حال حاضر، بعید است که پهپادهای ایران خطری آشکار و بالفعل برای ایالات متحده ایجاد کنند. در کنار سایر قابلیت‌های متعارف، ایالات متحده ناوهای هواپیمابر برتر را در اختیار دارد که اگرچه در برابر اژدرها و موشک‌های ایرانی آسیب‌پذیر هستند، اما از آنها توسط سیستمی از کشتی‌های محافظ، حسگرهای اولتراسونیک، اقدامات متقابل الکترونیکی و رهگیرهای جنبشی که هر ناو را در یک گروه جنگی احاطه می‌کنند، محافظت می‌شود. به طور نسبی و به احتمال زیاد، اپراتورهای ایران، تغییر‌دهنده بازی استراتژیک و تاکتیکی نیستند و از نظر استراتژیک و عملیاتی شبیه به هم هستند. این تجهیزات، مانند سایر ناوهای جنگی نیروی دریایی ایران، ممکن است با محدودیت‌های مبتنی بر قابلیت پرتاب و بازیابی و همچنین عملیات تعمیر و نگهداری در دریا مقابله کنند.
با این حال ناوهای پهپادبر، اهمیت زیادی برای پرستیژ ایران دارند؛ بویژه اگر به آنها به عنوان ابزاری بالقوه برای مقابله با اقدامات امریکا در خاورمیانه و پاسخ به حملات اسرائیل علیه ایران نگاه کرد. آنها همچنین دارای ارزش نامتقارن و فرصت‌طلبانه در قالب حملات انتخابی به تجهیزات دریایی و اهداف نرم اسرائیل و سایر متحدان و شرکای ایالات متحده در منطقه هستند. به گزارش رسانه‌های ایرانی، ناوها توانایی‌های مراقبت و حمله دوربرد ایران را در خاورمیانه و فراتر از آن افزایش خواهند داد.
توانمندی پهپادی و بازدارندگی
ناوهای شهید مهدوی و شهید باقری برای حمل بالگردها و پهپادهای بال ثابت از باند پرتاب می‌شوند. مورد دوم، شامل پهپاد کامیکازه شاهد-136 با نوک انفجاری با برد تا 2500 کیلومتر است. گفته می‌شود روسیه این تجهیزات را در جنگ اوکراین، عمدتاً علیه اهداف زیرساختی حیاتی، با تأثیرات محلی ویرانگر به کار گرفته است. ایران همچنین از آنها در چندین حمله به نفتکش‌های مرتبط با اسرائیل در خلیج فارس استفاده کرده است. در 15 نوامبر 2022، یک شاهد-136 به بدنه نفتکش شرکت کشتیرانی اقیانوس آرام شرقی تحت کنترل اسرائیل، آسیب رساند. به نظر می‌رسد که برخی حملات هواپیماهای بدون سرنشین به نفتکش‌ها مرحله جدیدی از جنگ نفتکش‌ها است که در آن ایران، کشتی‌های تجاری مرتبط با اسرائیل و سایر دشمنان را در پاسخ به فشار اقتصادی غرب هدف قرار می‌دهد تا موقعیت بازدارندگی خود را تقویت کند.
این اولین باری نیست که ایران کشتی‌های تجاری را که به دلیل تحریم‌های اقتصادی از خدمت خارج شده‌اند، تغییر کاربری داده و به کشتی‌های جنگی تبدیل می‌کند. در سال 2020، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یک کشتی تجاری را به ناو جنگی چند منظوره شهید رودکی برای شناسایی، رزم و تدارکات با برد عملیاتی بالقوه تا دریای سرخ در سواحل عربستان سعودی و یمن به یک ناو نظامی تبدیل کرد. این ناو جنگی مانند ناوهای شهید مهدوی و شهید باقری نام خود را از نام شهید دریادار عبدالله رودکی گرفته است. این ناو می‌تواند بالگردها، پهپادها و قایق‌های تندروی مجهز به حمله سریع را حمل کند که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی همواره از آنها برای نظارت و آزار کشتی‌های نیروی دریایی امریکا در خلیج فارس استفاده می‌کند.
در سال 2021، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یک نفتکش را به یک کشتی پایه به نام IRINS Makran تبدیل کرد که می‌تواند پهپادهای جنگی و همچنین دارای قابلیت‌های دیگر را حمل کند. در آن سال، مکران به مدت چهار ماه در اقیانوس اطلس و دریای بالتیک مستقر شد و در آنجا به نمایندگی از ایران در رژه نیروی دریایی روسیه در کنار ناوچه سهند به دریانوردی پرداخت. در دسامبر 2022، این ناو در حال عبور از اقیانوس آرام مشاهده شد. به‌رغم مواجهه با موانع در گذشته، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در حال تبدیل شناورهای تجاری به کشتی‌های جنگی نیروی دریایی برای نوسازی ناوگان خود است. در این فرایند، این کشور قصد دارد توانایی‌های دریایی یا دریانوردی خود را بهبود بخشد و برد عملیاتی خود را به منظور اجرای مؤثرتر جنگ نامتقارن علیه دشمنان در خلیج فارس گسترش دهد.
توان رزمایشی
ناوهای شهید مهدوی و شهید باقری احتمالاً بخشی از لشکر ناوهای پهپادبر نیروی دریایی ایران خواهند بود که متشکل از چند ناو و زیردریایی است که در مراسم و تمرین‌هایی که توانایی‌های پهپادهای دریایی ایران را به نمایش می‌گذارند، حضور یافتند. در 31 دسامبر، نیروی دریایی ایران یک فروند پهپاد کامیکازه ابابیل را از کشتی فرودIRIS Lavan آزمایش کرد که در داخل خاک ایران پرواز کرد و هدفی را که به نظر می‌رسید ماکت پایگاه دریایی ایلات اسرائیل بود، مورد اصابت قرار داد.
پیش از آن نیز نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در ۲۴ تیرماه 1401 با برگزاری رزمایشی، ناوهای پهپادبر خود را در آب‌های بین‌المللی اقیانوس هند رونمایی کرد. در این مراسم، کشتی‌ها و زیردریایی‌های این رزمایش، پهپادهای مختلف نظارتی، رزمی و کامیکازه را پرتاب کردند. این رویداد همزمان با اولین سفر جو بایدن، رئیس‌جمهور امریکا به خاورمیانه بود. به علاوه، این مراسم پس از حداقل دو حمله پهپادی که اسرائیل در اوایل سال در داخل ایران برای خرابکاری و عقب انداختن برنامه رو به رشد هواپیماهای بدون سرنشین خود انجام داده بود، برگزار شد. مورد اخیر بخشی از چهار رکن استراتژی امنیتی جمهوری اسلامی در کنار موشک‌ها، نیروهای نیابتی و جنگ سایبری است.
فراتر از جنبه‌های نمایشی و رسانه‌ای، قابلیت پرتاب پهپاد از روی کشتی ایرانی، اقتداری با دوام، نامتقارن و فرصت‌طلبانه برای مقابله با سیاست‌های امریکا در داخل و خارج از منطقه است. همانند توان پهپادی، به نظر می‌رسد که ایران می‌تواند این قابلیت را به شرکای دولتی و یا غیردولتی و نمایندگان نیابتی خود در خاورمیانه و سراسر جهان صادر کند. همچنین می‌تواند به استفاده از این توانایی علیه نفتکش‌ها و تأسیسات اسرائیل و سایر رقبا ادامه دهد. ایران می‌تواند ناوهای حامل، سایر کشتی‌های نظامی و کشتی‌های تجاری خود را تغییر کاربری دهد تا حملاتی را انجام دهند که جلوگیری از آنها بشدت دشوار به نظر می‌رسد. این باعث شده است که ایالات متحده، اسرائیل و متحدانشان برای همکاری در چهارچوب توافقنامه آبراهام به دنبال سیستم‌های دفاع هوایی مشترک باشند، هرچند از لحاظ فنی با توجه به وسعت منطقه کاری بسیار دشوار به حساب می‌آید.
عمق استراتژیک توانمندی دریایی ایران، گزینه‌های بیشتری را برای این کشور و مقابله با دشمنانش از خلیج عدن تا خلیج عمان فراهم می‌کند. حتی ممکن است الگوهای کشتیرانی در سراسر دریای عرب و اقیانوس هند را تحت تأثیر قرار دهد و خطوط ارتباطی دریایی دشمنان خود را هنگامی که به دریا می‌روند و آسیب‌پذیرتر هستند، تهدید کند. ممکن است برخی تصور کنند که معرفی قابلیت‌های رهگیری غربی و سامانه‌های یکپارچه پدافند هوایی تا حدی اثربخشی پهپادهای عرضه‌شده توسط ایران را کاهش داده است؛ با این حال، وقتی صحبت از خلیج فارس و اقیانوس هند به میان می‌آید، گستردگی منطقه عملیاتی همراه با محدودیت‌های منابع ایالات متحده و ناامیدی از انعطاف‌پذیری ایران، امکان تضعیف این قابلیت نوظهور را کاهش می‌دهد.
ناوهای پهپادبر ایران در صورت استقرار در اواخر امسال، کشتیرانی و دیگر اهداف باارزش امریکا در سراسر منطقه و فراتر از آن را تهدید خواهند کرد. اولویت‌های بالاتر نیروی دریایی امریکا در خارج از خاورمیانه، همراه با ماهیت قابلیت‌های نامتقارن، زمینه‌هایی را برای نیروهای منطقه‌ای مانند ایران ایجاد می‌کند تا بازدارندگی، قدرت پروژه و کنترل بر کانال‌های کشتیرانی را بیشتر کند. قابل ذکر است، جمهوری اسلامی پس از انجام یک سری رزمایش دریایی در ماه ژانویه، تصریح کرد که دکترین نظامی این کشور، روی استقرار فناوری موشکی و پهپادی تهاجمی برای مقابله با هرگونه تهدید احتمالی از سوی دشمنان تمرکز خواهد کرد.
نتیجه
ایران مانند گذشته شناورهای تجاری تحریم‌شده و بلااستفاده را به کشتی‌های جنگی نیروی دریایی تبدیل می‌کند. امسال (2023) قصد دارد حداقل یکی از دو کشتی (شهید باقری یا شهید مهدوی) را تکمیل و راه‌اندازی کند تا آن را به توان خود که بخشی از آن در تابستان گذشته در معرض نمایش قرار گرفته بود، اضافه کند. به‌رغم مزیت‌های استراتژیک و عملیاتی که ممکن است ایالات متحده داشته باشد، ناوهای ایرانی می‌توانند به طور نمادین سیاست‌ها و اقدامات امریکا در منطقه را مورد چالش قرار دهند و به مقابله با حملات اسرائیل علیه جمهوری اسلامی بپردازند.
حملات پهپادهای پرتاب‌شده از کشتی، همچنین می‌تواند به ایران این امکان را بدهد تا اهداف دشمنانش در منطقه را نشانه رود. همچنین توان مقابله با تهدیدهای احتمالی را در بردهای بلندتر در داخل و خارج از خلیج فارس و اقیانوس هند افزایش می‌دهد. این توان در کنار دشواری بیش از حد ایالات متحده و متحدان و شرکای منطقه‌ای آن برای استقرار پدافند هوایی یکپارچه در گستره وسیع منطقه دریایی آسیب‌پذیر در برابر پهپادهای کامیکازه ایرانی با شعاع حمله ۲۵۰۰ کیلومتری، بیشتر اهمیت پیدا می‌کند.
ایران از قابلیت پهپادی خود برای نفوذ هرچه بیشتر استفاده می‌کند. از زمان انقضای تحریم تسلیحاتی سازمان ملل متحد علیه ایران در اکتبر 2020، این کشور هواپیماهای بدون سرنشین را به کشورهایی مانند ونزوئلا صادر کرده، کارخانه تولید هواپیماهای بدون سرنشین را در تاجیکستان افتتاح کرده و اخیراً گزارش شده که چندین کارخانه تولیدی از این دست را در روسیه افتتاح کرده است. با افزایش تولید پهپاد در مکان‌های مختلف خارج از کشور، دستیابی و استفاده از فناوری‌های پیشرفته برای نظارت و نبرد و تهدید قریب‌الوقوع ناوهای هواپیمابر بدون سرنشین در آب‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، تصویری از یک برنامه پهپادی مؤثر و گسترده ایرانی پدیدار می‌شود. دولت کاملاً از این توان حمایت می‌کند و تلاش سازمان‌های کلیدی بخش دفاعی، مانند پژوهش و جهاد خودکفایی نیروی هوافضای سپاه در آن محسوس است. با توجه به این توان، بازیگران منطقه‌ای مانند عربستان سعودی می‌توانند دنباله روی امارات متحده عربی و انجام مذاکرات امنیتی دریایی با ایران به عنوان اولین گام بالقوه برای یک چهارچوب امنیتی منطقه‌ای جامع‌تر فکر کنند.