اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری

امروز برای اهالی کتاب بویژه آنان که درحوزه کتاب دفاع مقدس دستی دارند روز مهمی است،  چرا که از میان 3892 اثر تولید شده درسال‌های 1399 و1400با موضوع دفاع مقدس بهترین‌ها معرفی و از پدیدآورندگان آثار برتر با حضور وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تقدیربه عمل می‌آید. به گفته سردار عباس بایرامی مدیر اجرایی بیستمین جایزه ملی انتخاب بهترین کتاب سال دفاع مقدس، آثار رسیده بعد از ارزیابی 27 گروه داوری متشکل از قریب یکصد نفر از نخبگان حوزه‌های مربوطه طی چند ماه کاری انتخاب و به عنوان برگزیده معرفی می شوند. وی درخصوص تفاوت‌های این دوره از انتخاب کتاب سال دفاع مقدس با دوره‌های قبل گفت: به پیشنهاد کارشناسی داوران دوره‌های قبل، دراین دوره برخی از حوزه‌ها به زیرگروه‌های جزئی‌تری تقسیم شدند تا آثار بیشتری به ردیف بهترین‌ها راه یابند. به عنوان مثال پیش از این، کتاب‌های داستانی تحت یک عنوان کلی مورد بررسی قرار می‌گرفت که در این دوره با تفکیک آنها به داستان و زندگینامه داستانی، یا خاطره و... فرصت بیشتری برای تولیدکنندگان اثر ایجاد شده است. وی درمورد سایر ویژگی‌های بیستمین دوره کتاب سال می‌افزاید: از این دوره بررسی کتاب شنیداری نیز به فهرست عناوین گروه‌های داوری اضافه شد که با استقبال همراه بود. به‌طوری که نزدیک به 1200 مورد کتاب شنیداری به دبیرخانه ارسال شد. وی با بیان ارسال کمترین اثر درحوزه پژوهش خاطر نشان کرد باید دست‌اندرکاران به این موضوع توجه داشته و آن را مورد حمایت خاص قرار دهند.
وی با اشاره به افزایش تنوع دربرنامه‌های مرتبط با برگزاری این جشنواره اظهار داشت: شورای علمی این رویداد فرهنگی بر اساس نیاز و شرایط امروز تلاش دارد انتخاب کتاب سال را در حد و اندازه معرفی کتاب محدود نکرده و با افزودن برنامه‌های جانبی بر غنای آن با هدف ترویج کتابخوانی بیفزاید.

 انتخاب اثر فاخر
غلامرضا عزیزی سرداور گروه آثار تولیدی در حوزه تاریخ شفاهی (خاطره) با اشاره به اینکه تأکیدات مقام معظم رهبری مبنی بر اهمیت گردآوری و انتشار خاطرات رزمندگان دوران دفاع مقدس، تمایل بیش از پیش مصاحبه‌شوندگان به انجام این مهم را به همراه داشته و موجب گسترش کمی و کیفی آثار انتشار یافته در حوزه تاریخ شفاهی شده است، درگفت‌و‌گو با «ایران» گفت: آثار رسیده به نوبه خود از یک سو نشان از رویکرد مثبت جامعه به این مقوله از بررسی تاریخ دفاع مقدس مردم ایران را داشته و از سوی دیگر نمایانگر تلاش بیشتر مصاحبه‌کنندگان و تدوینگران این قبیل آثار است.
 وی با بیان اینکه سیاست بیستمین دوره انتخاب بهترین کتاب دفاع مقدس برای بررسی آثار دفاع مقدس و به تبع آن هدفگذاری هیأت داوران جشنواره و از جمله گروه تاریخ شفاهی  انتخاب آثار برگزیده از بین آثار رسیده نبود، بلکه ‌منظور، ارتقای کیفی این آثار بود و بر این اساس هیأت داوران تلاش خود را بر انتخاب و معرفی بهترین کتاب از منظر اثر فاخر قرار داد، افزود: هیأت داوران گروه تاریخ شفاهی دفاع مقدس کوشید اثری فاخر از مرحله مصاحبه تا نشر را برگزیند که به این ترتیب بتواند اثری را به‌مثابه الگویی برای سایر کوشندگان این عرصه از مصاحبه‌کنندگان و تدوینگران مصاحبه‌های تاریخ شفاهی تا ناشران معرفی کند. از این رو داوران علاوه بر محتوای آثار و روش بیان و تدوین همچون قوت مصاحبه و فعال بودن آن، گویاسازی، ویژگی‌های ظاهری نظیر طرح روی جلد، حروفچینی، صفحه‌آرایی و تصویرسازی و فنی، همچون نحوه و چگونگی نگارش ارجاعات، انتخاب و چینش جداول، نمودارها، شکل‌ها و اسناد و مدارک و استخراج نمایه‌ها، آثار را نیز مد نظر قرار دادند.
 وی در ادامه گفت: با توجه به بررسی‌های به عمل آمده و به‌رغم کوشش‌های انجام گرفته از سوی گروه‌های مختلف از مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده گرفته تا پیاده‌ساز مصاحبه و تدوینگر و کوشندگان امور فنی نشر و به‌رغم اهمیت بالا و ویژگی گردآوری و انتشار روایت‌های رزمندگان و خانواده‌های آنان از دوران دفاع مقدس و زوایای مختلف آن، متأسفانه کاستی‌هایی در برخی از آثار منتشره این دوره مشهود بود که بر اهمیت نقش آموزش مباحث مرتبط و برگزاری جلسات نقد آثار منتشره گواهی می‌دهد.
 این پژوهشگر حوزه تاریخ شفاهی در خصوص آسیب‌های کتاب دفاع مقدس در حوزه تاریخ شفاهی اظهار داشت: بررسی‌های انجام شده نشانگر این نکته بود که بیشتر آثار تاریخ شفاهی دفاع مقدس را چند ناشر محدود منتشر کرده‌اند و ناشران دولتی بیشتر از ناشران خصوصی به انتشار این آثار همت گماشته‌اند. هر چند این امر نشان از تلاش ناشران در حیطه‌های تخصصی دارد، اما به نظر می‌رسد شایسته است متولیان امر و بویژه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دامنه وسیع‌تری از ناشران بخش خصوصی را با انجام سیاست‌های حمایتی و تقویتی، ترغیب به مشارکت بیشتر در این حوزه کنند.

 ظرفیت‌های مستندسازی
جواد کامور بخشایش سر داور گروه مستند با بیان این نکته که ادبیات دفاع مقدس ادبیاتی است آموزنده، روشنگر، سازنده و الهام‌بخش که مقطعی از تاریخ پرفراز و نشیب ایران اسلامی را به تصویر می‌کشد، مقطعی که مردمان این سرزمین، گوشه‌ای از رشادت‌ها، پایمردی‌ها و فداکاری‌هایشان را به رخ کشیدند و این امور در ادبیات دفاع مقدس متبلور شد، در خصوص ظرفیت‌های خلق اثر در حوزه مستندنگاری دفاع مقدس به «ایران» گفت: این برهه از مقطع تاریخی کشورمان و ادبیاتی که در مورد آن خلق شده ظرفیت‌ها و قابلیت‌هایی دارد که می‌تواند برای هدایت و هویت‌آفرینی نسل‌های آینده مورد استفاده قرار گیرد. در شرایط کنونی شناخت و حمایت از این ظرفیت‌ها و قابلیت‌ها یکی از ضرورت‌هایی است که باید مورد عنایت و توجه مسئولان و متولیان فرهنگی کشور قرار گیرد. در عین حال لازم است برای غنا و گسترش این ادبیات نوپا پیوسته و مداوم تلاش شود تا فرهنگ ملهم از دفاع مقدس همواره در جامعه امروز و فردای کشورمان جاری و ساری شود؛ فرهنگی که می‌تواند کشور را در برابر همه مشکلات از یک سو و همه دشمنان از سوی دیگر حفظ کند و مقاومت و ایستادگی را پیوسته سرلوحه امور جامعه قرار دهد.
وی در ادامه افزود: این ادبیات باید برای امروز و فردای تاریخ کشورمان تقویت شود و ظرفیت‌های آن به خارج از مرزها هم تسری ‌یابد. بنابراین لازم است در این زمینه به سه محور اساسی: «آموزش»، «ترویج و تبلیغ» و «نقد» به طور جدی توجه نمود.
ادبیات نوپا نیازمند ظرفیت ‌سازی و تولید مباحث نظری و اندیشه‌ای است. بر پایه این مباحث نظری و اندیشه‌ای است که این ادبیات غنا می‌یابد و با نشر و تولید آثاری مبتنی بر این مباحث رشد و بالندگی پیدا می‌کند و ظرفیت‌های پنهان و پیدای دوران دفاع مقدس را در خود جای می‌دهد و فرهنگ آن دوران را در جامعه تسری می‌دهد.

ضرورت تنظیم نظامنامه استعدادیابی
این فعال عرصه تولید اثر با موضوع دفاع مقدس با تأکید بر ضعف آموزش و تربیت نویسندگان نوقلم بیان داشت: اگر عمیق‌تر بنگریم ضعف در آموزش یکی از نکات جدی ادبیات دفاع مقدس است؛ برای تقویت این امر نظامنامه‌ای لازم است تا همه نهادها، سازمان‌ها و ارگان‌های دغدغه‌مند بر پایه این نظامنامه امر استعدادیابی و آموزش نویسنده‌های نوقلم را بر عهده بگیرند و طبق برنامه‌های آموزشی مدون، با تربیت نسل جدید نویسنده‌ها، این ادبیات را بیش از پیش تقویت کنند.
وی با اذعان براین نکته که رشته‌ای دانشگاهی با نام ادبیات پایداری در برخی دانشگاه‌ها ایجاد شده و تداوم دارد، اظهار داشت: با وجود ایجاد رشته‌های دانشگاهی، ظرفیت‌های برجای مانده ادبیات دفاع مقدس ایجاب می‌کند، آموزش در این عرصه با ابعاد وسیع‌تر و جامع‌الاطراف‌تر توسعه یابد، زیرا یکی از بهترین راهکارهای توسعه فرهنگ دفاع‌مقدس، نشر، تبلیغ و ترویج آثاری است که این فرهنگ را در خود جای داده‌اند. کامور بخشایش با تأکید بر نقش ادبیات در ترویج این مهم گفت: ادبیات در این زمینه حرف اول را می‌زند و ضروری است برای ترویج آثار مبتنی بر عرصه ادبیات دفاع مقدس، اقدامات و برنامه‌های ترویجی جدی و مداومی صورت پذیرد. یکی از محوری‌ترین و جدی‌ترین برنامه‌ها در این زمینه، برپایی اینگونه جشنواره‌ها و تقدیر و تجلیل از آثار نویسنده‌ها و ناشران برتر است. در این زمینه می‌توان به «جشنواره کتاب سال دفاع مقدس» اشاره کرد که هردو سال یک بار از سوی بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس برگزار می‌شود و در نوع خودش و با توجه به ظرفیت‌هایش در امر ترویج و تبلیغ بسیار مؤثر بوده است.
وی درخصوص بیستمین جشنواره انتخاب کتاب سال دفاع مقدس نیز افزود: حمایت از چنین جشنواره‌هایی باید در برنامه‌های فرهنگی سالانه کشور جای بگیرد تا متولیان این امر بتوانند هر دوره بهتر از دوره قبل چنین جشنواره‌هایی را برگزار کنند.

جشنواره، معیار ادبیات دفاع مقدس
این‌گونه جشنواره‌ها می‌توانند «معیار» و «سنجه» ادبیات دفاع مقدس هم تلقی شوند از این منظر که با نگاهی عالمانه و علمی از سوی عده‌ای صاحبنظر، عرصه‌های گوناگون ادبیات پایداری واکاوی و رصد شده و نقاط مثبت و منفی آن احصا می‌شود.
این پژوهشگر ادبیات دفاع مقدس درخصوص نقد و نقش آن در ارتقای آثار گفت: موضوع جدی دیگر در ادبیات دفاع مقدس، نقد و مباحث نقد ادبی است. هر ادبیاتی برای غنای علمی و توسعه خودش نیازمند نقد است. ادبیات دفاع مقدس از این قاعده مستثنی نیست و هر اثری که با این موضوع منتشر می‌شود باید مورد نقد و بررسی قرار گرفته، نقاط ضعف و قوت آن مشخص و عیارش سنجیده شود و با تکیه بر نقد همین تولیدات، عرصه‌های تازه‌ای به روی ادبیات دفاع مقدس گشوده و نظریات جدیدی ابداع شود.
 به نظر می‌رسد «آموزش»، «ترویج و تبلیغ» و «نقد» سه محور و موضوع اصلی و جدی برای غنای ادبیات دفاع مقدس و توسعه و ترویج فرهنگ نهفته در این ادبیات است.

ویژگی‌های ادبیات پایداری
عبدالرحیم سعیدی راد سر داور گروه آثار ادبی و شعر دفاع مقدس نیز در گفت‌وگوی کوتاهی با «ایران» درآستانه مراسم اختتامیه بیستمین جایزه ملی انتخاب کتاب سال دفاع مقدس پیرامون این رویداد مهم فرهنگی گفت: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بخصوص در اوایل دهه شصت شاهد شکل‌گیری و بلوغ ادبیات معاصر بودیم. در این دهه، ادبیات جنگ، ادبیات دفاع مقدس و در تعریف کامل‌تر آن، ادبیات پایداری شکل گرفت.
عمده‌ترین ویژگی همه این آثار، تعهدی بود که مخاطبان زیادی را به سوی خود جلب کرد و اغلب آثار در این دوران، واقع‌گرا و با توجه به مناسبات اجتماعی جامعه معاصر ایران نوشته شد. این گونه آثار توانست هویت ایرانی، ملی و مذهبی را تقویت کرده و از نظر القای مفاهیم دینی در جامعه، تحول ایجاد کند. نقش جدی دیگر این گونه آثار، در ماندگاری رویدادهای تاریخی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است. یکی از مهم‌ترین رویدادها و اتفاقات بزرگ مربوط به ادبیات پایداری در دهه‌های اخیر، برگزاری کنگره‌های سراسری شعر دفاع مقدس و برگزاری انتخاب کتاب سال دفاع مقدس است که بحق مجالی برای بازخوانی و رشد این اتفاق مهم فرهنگی است.

جشنواره فرصتی برای بروز استعدادها
برگزاری جشنواره‌های کتاب سال و کنگره‌های شعر، بستر و جایگاه مناسبی برای بروز و شکوفایی استعدادهای جوانی است که جنگ تحمیلی را از نزدیک درک نکرده‌اند اما همواره به آثار آن از نزدیک برخورد کرده و آشنا هستند. حضور مادران و پدران شهدا، آزادگان، جانبازان و شهدای تازه تفحص شده که هر از گاهی فضای شهرهای کشورمان را عطرآگین می‌کنند؛ نمونه‌های آشکاری از آثار جنگ تحمیلی هستند.
به طور قطع زبان مشترک شاعران نسل‌های مختلف کنگره‌های شعر دفاع قدس بیزاری جستن از جنایاتی است که در حق مردم مظلوم، نجیب و در عین حال فداکار ایران عزیزمان، روا داشته‌ا‌ند و هنوز هم دست بردار نیستند و اینکه شاعران کتاب‌های دفاع مقدس می‌خواهند بگویند مردم ما هویت اصیل ایرانی- اسلامی خود را فراموش نخواهند کرد و همواره بر نشر و یادآوری آن و دمیدن روح فداکاری در جامعه تأکید دارند.
در خصوص کتاب‌های حوزه ادبیات پایداری؛ در یکی دو سال اخیر تحول زیادی در استان‌ها بوجود آمده است و برای چاپ کتاب البته جای تأمل دارد که اگر حمایت‌های بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس نباشد بسیاری از کتاب‌ها نباید چاپ می‌شد زیرا وقتی قرار باشد که بسیجی صورت بگیرد و کتاب‌های حوزه پایداری چاپ شود همه جور کتابی به چاپ می‌رسد و کتاب‌های قوی و ضعیف توأم هستند.
به عنوان مثال اگر فقط در حوزه شعر بخواهم نظر بدهم برای یک شاعر دفاع مقدس، اگر نگویم یک دوره 10 و 15 ساله ولی چند سال باید طول بکشد تا اشعارش به قدر یک کتاب شوند و لذا انتخاب این دست کتاب‌ها آن هم برای کتاب سال، کار را سخت‌تر می‌کند چرا که کارهای ضعیف و قوی شاعر در کنار هم آمده‌اند.
در مورد مخاطب کتاب‌های شعر دفاع مقدس هم جای بحث جدی وجود دارد ولی چون در این حوزه کم کار کرده‌ و کمتر به نقد و بررسی آنها پرداخته‌ایم فعلاً جا دارد چیزی مطرح نشود تا قدری که در این حوزه به اشباع برسیم. اعتقاد دارم هنوز در حوزه دفاع مقدس و مدافعان حرم ناگفته‌های بی‌شماری وجود دارد که باید بستری برای چاپ آنها فراهم کرد. به عنوان نمونه عرض کنم که در حوزه شعر کودک و نوجوان خیلی کم کار بوده‌ایم. در حوزه جنگ شعرها و طنز دفاع مقدس همچنین خانواده‌های شهدا، جانبازان، آزادگان و... بسیار کم کار بوده‌ایم. البته هر وقت برای هر کاری بستری فراهم شده در آن خصوص آثار بکر و تازه‌ای هم خلق می‌شود.
دیگر اینکه دست اندرکاران در زمینه‌های غیر کتاب هم باید زمینه‌سازی کنند و کار را از شکل کاغذی آن فراتر در نظر بگیرند و به سراغ کتاب‌های صوتی هم که در فضای مجازی جای پای نسبتاً محکمی برای خود فراهم کرده بروند تا تولید کتاب گویا با موضوع دفاع مقدس هم گسترش پیدا کند.
دفاع مقدس در بین بانوان شاعر هم گسترش خوبی داشته و کتاب‌های مستقل خوب و قابل تأملی توسط آنها تولید شده است. در این خصوص هم جا دارد به طور خاص توجه صورت گیرد و در جوایز سهم ویژه‌ای برای آنها در نظر گرفته شود.

گفتنی است که مراسم بیستمین دوره انتخاب بهترین کتاب سال دفاع مقدس، امروز در سالن خلیج فارس باغ موزه دفاع مقدس با مشارکت مسئولین، هنرمندان و علاقه‌مندان برگزار و جوایز آثار برتر به تولیدکنندگان اثر اهدا خواهد‌شد.

غلامرضا عزیزی
پژوهشگر تاریخ شفاهی

هدفگذاری هیأت داوران جشنواره و از جمله گروه تاریخ شفاهی  انتخاب آثار برگزیده از بین آثار رسیده نبود، بلکه ‌منظـور، ارتقای کیفی این آثار بود. بر این اساس هیأت داوران تلاش خود را بر انتخاب و معرفی بهترین کتاب از منظر اثر فاخر قرار داد.

جواد کامور بخشایش
فعال فرهنگی در حوزه دفاع مقدس

این برهه از مقطع تاریخی کشورمان و ادبیاتی که در مورد آن خلق شده ظرفیت‌ها و قابلیت‌هایی دارد که می‌تواند برای هدایت و هویت‌آفرینی نسل‌های آینده مورد استفاده قرار گیرد. در شرایط کنونی شناخت و حمایت از این ظرفیت‌ها و قابلیت‌ها یکی از ضرورت‌هایی است که باید مورد عنایت و توجه مسئولان و متولیان فرهنگی کشور قرار گیرد.

عبدالرحیم سعیدی راد
شاعر

عمده‌ترین ویژگی آثار، تعهدی است که مخاطبان زیادی را به سوی خود جلب می‌کند . اغلب آثار، واقع‌گرا و با توجه به مناسبات اجتماعی جامعه معاصر ایران نوشته شده‌اند. این گونه آثار می‌توانند هویت ایرانی را تقویت کرده و از نظر القای مفاهیم دینی در جامعه، تحول ایجاد کنند.