واکاوی علل و ریشه‌های بحران اوکراین با گذشت یک سال از جنگ
نقشه جنگ روسیه در 2023 ؛ تسلط بر دریای سیاه
عماد هلالات
روزنامه نگار
بحران اوکراین یک سالگی خود را پشت سر گذاشت و به نظر می‌رسد افقی برای پایان این بحران متصور نیست. چین با طرح فرایند صلح ١٢بندی به دنبال ایفای نقش میانجیگر در بحران اوکراین بود؛ زلنسکی و برخی کشورهای اروپایی از آن استقبال کردند چون به هیچ وجه بحران اوکراین در راستای منافع آنها نیست. امریکا با طرح چین مخالفت کرد. حال باید پرسید که علل بحران اوکراین چه بود و چرا جنگ در اوکراین شکل گرفت؟ با وجود ناباوری عمومی نسبت به امکان جنگ پس از صدور اولتیماتوم توسط فدراسیون روسیه به ناتو و واشنگتن، در کنار اشاره‌هایی به اقدامات نظامی فنی در سطح پایین، روسیه در 24 فوریه 2022 تهاجم گسترده‌ای را علیه اوکراین انجام داد. جنگ با وقایع جدیدی که به دنبال داشت، معماری امنیتی اروپا و جهانی را در هم شکست و شبح جنگ هسته‌ای افزایش یافت.
ریشه‌های بحران اوکراین
غرب با ادعای یکجانبه پیروزی در جنگ سرد و بیرون راندن روسیه از «نظم نوین جهانی» نتوانست پیامدهای بلندمدت را پیشبینی کند و از اشتباهات تاریخی خود درس نگرفت. یک عامل اصلی جنگ، سناریوی انگلیسی-امریکایی برای تحکیم ناتو به عنوان وسیله‌ای برای تسلط سیاسی و نظامی در اروپا بود. عامل دیگر، تلاش برای کاهش نفوذ روسیه و بویژه چین بر بازارهای اروپای غربی و در عین حال جلوگیری از تشکیل یک محور امنیتی و تعمیق روابط اقتصادی بین برلین، مسکو و پکن بود. از آغاز جنگ سرد، حدود 430هزار سرباز امریکایی (80هزار سرباز باقی مانده تا سال 2022) به منظور جلوگیری از تهاجم کمونیست‌ها به اروپا اعزام شدند. امریکا به دنبال این بود که در طول جنگ سرد، با ایجاد یک فضای امنیتی و تشکیل ناتو به شوروی سابق فشار بیاورد که سرانجام با اقدامات مختلف شوروی در دهه ١٩٩٠ فرو پاشید. با وجود این، تشکیلات امنیتی امریکا-انگلیس که در قالب ناتو شکل گرفته و برای مقابله با شوروی ایجاد شده بود، از هم نپاشید و امریکا به دنبال سلطه بر کل اروپا بود.
ناتو نه تنها از بین نرفت، بلکه به سمت شرق گسترش یافت و از لهستان، جمهوری چک و مجارستان به عنوان اعضای جدید خود در حیاط خلوت روسیه استقبال کرد. جورج کنان، معمار استراتژی مهار ایالات متحده که از برنامه‌های توسعه‌طلبانه ناتو نگران شده بود، در سال 1998 اعلام کرد که گسترش ناتو، مهم‌ترین خطای سیاست امریکا در دوران پس از جنگ سرد خواهد بود. جورج کنان می‌گفت: «من فکر می‌کنم این آغاز یک جنگ سرد جدید است و روس‌ها بتدریج واکنش منفی نشان خواهند داد و این مسأله بر سیاست‌های آنها تأثیر خواهد گذاشت. به نظر من این یک اشتباه غم‌انگیز است. هیچ دلیلی برای این کار وجود نداشت. هیچ کس دیگری را تهدید نمی‌کرد. این گسترش {ناتو} باعث می‌شود که بنیانگذاران این کشور در قبرهای خود تسلیم شوند. البته، واکنش بدی از سوی روسیه وجود خواهد داشت و سپس کارشناسان ناتو خواهند گفت ما همیشه به شما گفته‌ایم که روس‌ها چگونه عمل می‌کنند، این گسترش در نهایت اشتباه است». نظرات کنان در سراسر تشکیلات سیاست خارجی ایالات متحده منعکس شد. همان‌طور که ویلیام برنز، سفیر آن زمان در روسیه و رئیس کنونی سازمان سیا (سازمان جاسوسی امریکا) در سال 2008 اظهار داشت: «ورود اوکراین به ناتو روشن‌ترین خط قرمز برای نخبگان روسیه (نه فقط پوتین) است». روسیه در دوره پساجنگ سرد با ناتو همکاری کرد و کشورهای اروپایی در طول دوره یلتسین و اوایل دوره پوتین به روسیه تعهد دادند که ناتو بیش از این گسترش پیدا نکند، اما اکثر کشورهای اروپای شرقی عضو ناتو شدند و روسیه این خطر را بیش از پیش احساس می‌کرد.
اولین واکنش روسیه در سال ۲۰۰۸ روی داد؛ در گرجستان دولتی غربگرا روی کار آمد که به دنبال عضویت در ناتو بود و ناتو در قفقاز با روسیه همسایه می‌شد. روس‌ها بشدت به این مسأله واکنش نشان دادند و در عرض ۴۸ ساعت پایتخت گرجستان را تصرف کردند. آبخازیا و اوستیا از خاک گرجستان جدا شد. ناتو و غربی‌ها از واکنش روسیه درس نگرفته و به سراغ اوکراین رفتند. اوکراین از لحاظ استراتژیک و ژئواکونومیک برای غرب و روسیه حیاتی بود و حتی قبل از آغاز جنگ، کارشناسان معتقد بودند که ناتو نباید بیش از این گام بردارد؛ زیرا ممکن است واکنش روسیه بسیار شدیدتر از بحران گرجستان باشد. امری که به وقوع پیوست و در نتیجه گسترش ناتو در قالب نظم امریکایی-انگلیسی پساجنگ سرد، بحران اوکراین آغاز شد و افق روشنی برای پایان جنگ وجود ندارد. حال با گذشت یک سال پس از جنگ و تصرف20 درصد از خاک اوکراین توسط ارتش روسیه، گام بعدی پوتین برای نبرد اوکراین چه خواهد بود؟
گام بعدی پوتین
به نظر می‌رسد بعد از تصرف باخموت توسط نیروهای ارتش روسیه که اکنون در کمربندی شهر استراتژیک باخموت قرار دارند، گام بعدی روسیه در صورت تصرف کامل دونتسک و لوهانسک، شهر بندری و استراتژیک اودسا باشد. اودسا در یک بستر ساحلی در امتداد دریای سیاه قرار دارد و تصرف آن بعد از کریمه برای روسیه اهمیت زیادی دارد. این منطقه ساحلی از نظر تاریخی به نام Novorossiya یا «روسیه جدید» شناخته می‌شود و بخش تاریخی امپراطوری روسیه در امتداد دریای سیاه است. بنادر آن نیز برای مسکو که به دنبال حضور گسترده‌تر خود در منطقه دریای سیاه بوده، از اهمیت استراتژیک برخوردار است.
پوتین در آوریل ۲۰۱۴ حدود یک ماه پس از تسلط روسیه بر منطقه کریمه، در سخنرانی خود خطاب به مردم روسیه گفت: «به شما یادآوری می‌کنم: «اینجا نووروسیا (روسیه جدید) است». اشاره وی به مناطق شرق و جنوب اوکراین، از مناطق جدا شده دونتسک، لوگانسک و کریمه تا تمام مناطق ساحلی دریای سیاه را شامل می‌شود. پوتین در بیانیه رسمی ریاست جمهوری در آگوست همان سال، مجدداً از عبارت «نووروسیا» استفاده کرد و خطاب به جدایی‌طلبان شرق اوکراین که کنترل بخش‌هایی از کشور را به دست گرفته بودند، آنها را «نیروهای نووروسیا» توصیف کرد. طبق نقشه پیشروی روس‌ها با وجود عقب‌نشینی از مناطق غربی خرسون، ارتش روسیه در امتداد دریای سیاه قرار دارد و تصرف اودسا می‌تواند نقطه کلیدی برای آینده بحران اوکراین باشد.
اهمیت مناطق ساحلی اوکراین برای روسیه از این جهت است که مناطق خرسون و زاپورتیشیا در جنوب شرقی اوکراین و جنوب اودسا با یکدیگر 25 درصد تولید جو، 16 درصد دانه آفتابگردان، 20 درصد کلزا و 20 درصد گندم را تشکیل می‌دهند. در فوریه 2022 یعنی قبل از حمله روسیه، پیشبینی می‌شد که اوکراین در سال 2022 تقریباً 87 میلیون تن غلات برداشت خواهد کرد که این رقم محقق نشد. مجموع تولیدی غلات روسیه، اوکراین و قزاقستان حدود 25 درصد بازار جهانی را به خود اختصاص می‌دهد و در صورت تصرف مناطق ساحلی بخصوص بندر اودسا حدود یک چهارم غلات جهان با مشکل عرضه مواجه خواهد شد. بنابراین برای روسیه مناطق جنوبی ساحل دریای سیاه به غیر از اهمیت نظامی و استراتژیک در حوزه امنیت غذایی هم مهم است و روس‌ها به دنبال این هستند که بتوانند سیطره خود را براین مناطق ساحلی تکمیل کنند.
اکنون یک سال از جنگ روسیه با ناتو در اوکراین می‌گذرد و نمی‌توان فرایند صلحی برای این بحران متصور بود. روسیه از مناطق روس‌تبارها عقب‌نشینی نخواهد کرد و به دنبال تحکیم تسلط خود بر سایر مناطق ساحلی دریای سیاه بخصوص بازپس‌گیری مناطق از دست رفته خرسون و شهر بندری اودسا است. باوجود طرح 12بندی چین برای صلح در اوکراین و اعلام آتش‌بس که با استقبال برخی از کشورهای اروپایی همراه بود، امریکا مخالفت خود را اعلام کرد و به نظر می‌رسد با وجود اینکه روسیه پیمان نیواستارت را به تعلیق درآورده و تجهیزات نظامی را به مناطق درگیری گسیل داشته، شاهد افزایش تنش‌های اوکراین در آینده خواهیم بود.