سمیه افشین‌فر
خبرنگار
روز یکشنبه ناصر امانی رئیس کمیته منابع انسانی شورای شهر تهران از شهرداری خواست که با پیمانکارانی که از کودکان و نوجوانان استفاده می‌کنند، برخورد کنند. امانی با بیان اینکه بر‌اساس قانون کار، به‌کارگیری کودکان زیر ۱۵ سال ممنوع است، گفت: قانون کار به کارگیری نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال را منوط به انجام دو شرط انجام معاینات پزشکی در بدو استخدام و عدم پرداختن به کار سخت عنوان کرده است.
وی با بیان اینکه هفته گذشته شاهد انتشار دو فیلم در فضای مجازی بودیم که حاکی از نقض قانون کار توسط پیمانکاران شهرداری است، اظهار کرد: این نوجوانان لباس خدمات شهری بر تن کرده بودند و منطقه‌ای که در آن فعالیت می‌کردند نیز مشخص است با این حال اظهارنظر رسمی از شهرداری ندیدیم اما مدیرکل خدمات شهرداری تلویحاً این موضوع را تأیید کرده و گفته بله! اگر مشاهده کنیم برخورد می‌شود.
امانی با بیان اینکه صبح خود من دو کارگر که سن آنها حدود ۱۲ تا ۱۳ سال بود را دیدم، افزود: این مسأله انسانی، قانونی و شرعی نیست و از شهرداری می‌خواهم این موضوع را بررسی کند و در صورت تخلف پیمانکاران با آنها برخورد و نتیجه را به شورای شهر اعلام کنند.
این سخنان رئیس کمیته منابع انسانی شورای شهر تهران سخنان تلخی است؛ هر چند نگاه به ابعاد مختلف آن ضروری به نظر می‌رسد. اینها در حالی است که آمارها از وجود 14 هزار و 800 کودک خیابانی در کشور گزارش می‌دهند. این در حالی است که بنا بر جدیدترین اظهارات حیدرهایی سرپرست امور آسیب‌دیدگان سازمان بهزیستی کشور، کودک خیابانی با کودک کار متفاوت است و متأسفانه امکان داشتن آماری دقیق از کودکان کار وجود ندارد چرا که گاهی کودکان در کارگاه‌ها یا مراکزی کار می‌کنند که خارج از شمول قانون کار بوده و امکان بازرسی و سرکشی به آنها برای دست اندرکاران وجود ندارد یا گاهی کودکان به همراه خانواده یا به تنهایی به کارهایی فصلی مشغولند که عملاً امکان شناسایی آنها را با مشکل مواجه می‌کند.
حالا باید کودکانی که توسط پیمانکاران در شهرداری کار می‌کنند را هم اضافه کرد. هر چند کشورمان عضو پیمان‌نامه بین‌المللی حقوق کودک است و در این پیمان نامه سن کودکی را زیر 18 سال تعریف کرده‌اند اما نکته حائزاهمیت این است که وقتی در شهر به چهره برخی از این کارگران نگاه می‌کنید بسیار کم سن و سال‌تر هستند.
آسیب جبران‌ناپذیر کار بر رشد کودک
سن کودکی را هر سنی که درنظر بگیریم کار کردن در سنین کودکی آسیب‌های متعددی با خود به همراه دارد. منظور از کار کردن نیز قطعاً این رسم دیرینه در برخی خانواده‌ها که در تابستان فرزندانشان را برای یادگرفتن یک شغل به کارگاهی می‌سپردند نیست بلکه منظور به کارگیری کودکان در مشاغل سخت و خارج از توان آنها و محروم شدن آنها از تحصیل و... به دنبال شاغل بودن است. دکتر فاطمه قاسم‌زاده روانشناس کودک در گفت‌و‌گو با «ایران» مهمترین آسیب کودکان کار را بازماندن آنها از تحصیل عنوان کرد و گفت: آموزش یکی از حقوق مهم و پایه کودکان است، وقتی کودک آموزش می‌بیند، مهارت‌های زندگی را می‌آموزد و می‌تواند برای آینده خود برنامه‌ریزی داشته باشد. آسیب بعدی محرومیت از بهداشت است، کودک چه در کارگاه چه در خیابان از نظر بهداشتی آسیب می‌بیند چرا که از حقوق اولیه محروم بوده و تا آخر عمر، خودش را کارگر می‌پندارد و عادت کرده که تلاش کند و ثمره تلاش‌اش را دیگران ببرند. از طرف دیگر مهمترین آسیب برای این کودکان محرومیت آنها از شادی، بازی و دوران کودکی است.
این روانشناس کودک در ادامه با بیان اینکه کارگاه‌های زیر 10 نفر از شمول قانون وزارت کار خارج است، گفت: همین مسأله هم موجب شده تا کودکان از نظر سلامت و دستمزد و محیط کاری آسیب‌های زیادی را تجربه کنند. با توجه به پژوهش‌های انجام شده کودکانی که کار می‌کنند از جنبه‌های مختلف رشد مثل رشد شناختی، اجتماعی، عاطفی، جسمی و حرکتی دچار مشکلاتی می‌شوند و از میزان رشد کافی محروم هستند.
 این روانشناس حوزه کودک افزود: اگر نمی‌توانیم جلوی کار کودکان را بگیریم ای کاش که بتوانیم آنها را از انجام کارهای دشوار منع کنیم. متأسفانه گاهی می‌بینیم که کودکان به بدترین شکل کار که همان زباله‌گردی است مشغولند که باید حتماً برای آن ممنوعیت‌هایی داشته باشیم. باید استانداردهای دوگانه را حذف کنیم و براساس یک مدل واحد اقدام کنیم. در حال حاضر پیمان‌نامه حقوق کودک سن کودکی را 18 سال اعلام کرده است و از طرف دیگر قانون کار سن قانونی کار را 15 سال تعیین کرده است در حالی که در این سن هم هنوز کودک و نوجوان تحصیلاتش را به اتمام نرسانده و هنوز نمی‌توانیم او را بزرگسال قلمداد کنیم.
اجتناب از به کارگیری کودکان در مشاغل سخت و زیان‌آور
هما داوودی وکیل دادگستری در گفت‌و‌گو با «ایران» با بیان اینکه در زمینه کار کودکان در کشورمان قوانین مدونی وجود دارد، گفت: طبق قانون کار برای کار کردن، کودکان نباید زیر 15 سال سن داشته باشند البته در قوانین کشورمان برای کارهای مختلف سن‌های مختلفی هم در نظر گرفته شده است.
مثلاً برای رأی دادن و خدمت سربازی یا اخذ گواهینامه رانندگی 18 سال تعیین شده است و برای برخی از کارها بسته به نوع کار سن‌های مختلفی تعیین شده است.
 البته در بسیاری از کشورهای جهان حتی کشورهای پیشرفته اجازه می‌دهند که کودکان از سن خاصی کار کردن را در محیط‌های واقعی و به صورت «کارآموزی» شروع کنند. مثلاً در کانادا کودکان می‌توانند دو ماه کارآموزی انجام دهند و حتی بابت آن حقوق هم دریافت می‌کنند در واقع وقتی از کار کودکان صحبت می‌کنیم باید الزامات آن را هم رعایت کنیم و در نظر داشته باشیم کودک از آموزش دور نشود و حق آموزش داشته باشد و نکته مهم دیگر این است که کودکان در کارهای سخت و زیان‌آور به کار گرفته نشوند و از محیط‌هایی که شرایط سخت و زیان‌آوری برای آنها دارد، دور بمانند.
این وکیل دادگستری در ادامه با تأکید بر اینکه وقتی کودکان در خیابان یا کارگاه‌ها به کار مشغول می‌شوند قانون هم باید ابزارهای نظارتی قوی‌ای برای کنترل داشته باشد، گفت: در قوانین کشورمان این موارد پیش‌بینی شده است و اگر کودکی زیر 15 سال به کار مشغول شود، کارفرما جریمه می‌شود. البته تا پیش از این کارگاه‌های زیر 5 نفر معاف از الزامات قانون کار بودند، این قانون خوب هم بود اما متأسفانه در اجرا متوقف شد و کارگاه‌های زیر 10 نفر را معاف از الزامات قانون کار کردند که‌ ای کاش این اتفاق نمی‌افتاد. من از دولت می‌خواهم که قانون را به صورت کارگاه‌های زیر 5 نفر معاف از الزامات قانون کار دوباره اجرایی کند تا کسب و کارهای کوچک تعطیل نشود. توجه داشته باشید خیلی از کودکان که به دلیل مسائل مختلف اقتصادی و خانوادگی به کار مشغول بودند در همین کارگاه‌ها کار می‌کردند. ولی با عدم اجرای این قانون کارفرما باید حداقل حقوق و دستمزد و... را به آنها پرداخت کند خیلی از اوقات خود کارفرما این قدر درآمد ندارد که این هزینه را بپردازد بنابراین از به کار گرفتن آنها خودداری می‌کند و این کودکان مجبور می‌شوند با پیمانکارانی کار کنند که خیلی از اوقات کودکی‌شان را نادیده می‌گیرند و آنها را به کارهای سختی مشغول می‌کنند.
این وکیل دادگستری در پایان گفت: گاهی خانواده‌ها دوست دارند کمک خرجی داشته باشند و روی کودک به عنوان نیروی کار حساب می‌کنند و اگر این کودک کار نکند ممکن است کل خانواده دچار آسیب شود بنابراین ممنوع کردن کار کودکان بر خلاف حقوق شهروندی است اما در سنین بین 15 تا 18 سال می‌توانیم شرایطی فراهم کنیم که اگر کودکی مجبور به کار شد، آسیب کمتری ببیند.
جرم بودن کار کردن کودکان زیر 6 سال
حیدرهایی سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور نیز در گفت‌و‌گو با «ایران» گفت: با توجه به اینکه بر اساس قانون، کار کردن کودکان  تا ۶ سال جرم است، هموطنان در صورت مشاهده کودکان  زیر 6 سال در حال تکدی‌گری، کار، کار خیابانی و... با مراکز اورژانس اجتماعی ۱۲۳ تماس بگیرند تا همکاران اورژانس بر اساس وظیفه مراجعه و کودک را از شرایط مخاطره‌آمیز دور کنند.
همچنین اگر کودکان کار بیشتر از ۶ سال نیز مشاهده کردند، می‌توانند آن را گزارش کنند و همکاران ما آنها را به مراکز روزانه حمایت از کودکان ارجاع می‌دهند. حیدرهایی با اشاره به آمار 14 هزار و 800 کودک خیابانی در کشور گفت: حدود 14 هزار و 800 کودک خیابانی در کشور وجود دارد که نزدیک به 11 هزار نفر از این افراد از سازمان بهزیستی خدمات روزانه دریافت می‌کنند. اما یک مشکل اساسی وجود دارد و آن مشکل این است که بیش از ۸۰ درصد این کودکان از اتباع سایر کشورها هستند و یعنی این که کودک ایرانی نیست که ما بخواهیم اقدامات حمایتی را که براساس قانون به ما تکلیف شده است برای آنها انجام دهیم. بسیاری از این کودکان نیز از کودکان اتباع غیرمجاز هستند. یعنی از ۱۴ هزار کودکی که شناسایی شده‌اند، نزدیک به ۸۰ درصد آنها کودکان اتباع‌اند که بالغ بر ۶۰ درصد آنها نیز از اتباع غیرمجاز هستند. در هیچ جای دنیا رسم نیست که فردی به‌صورت غیرقانونی وارد یک کشور دیگر شود و قوانین آن کشور را نقض کند و هیچ نهادی هم نتواند او را جذب کند یا مانع از حضور کودک در خیابان شود.