دبیر هفدهمین دوره جشنواره بین‌المللی شعر در گپ‌وگفتی با «ایران»
شعر امروز به دانشگاه راه پیدا کند جهانی می‌شود
گروه فرهنگی/ این روزها در حالی شاهد برگزاری هفدهمین دوره جشنواره بین‌المللی شعر فجر در نقاط مختلف کشورمان هستیم که متولیان برپایی این رویداد ادبی، برای نخستین مرتبه بخشی اختصاصی برای شعر نو تدارک دیده‌اند. رضا اسماعیلی که دبیری علمی این دوره را به عهده دارد دلیل آن را تلاش برای روشنگری درباره اتهامی می‌داند که سال‌هاست متوجه شعر انقلاب شده و می‌گوید: «در شرایطی شعر انقلاب را به دوری گزیدن از قالب‌های نو و سپید متهم می‌کنند که بخش عمده فعالیت‌های ادبی چهره‌های شاخص شعر امروزمان از جمله سلمان هراتی، سیدحسن حسینی و قیصر امین‌پور در قالب‌های نو بوده است.» در گپ‌وگفت امروزمان با این شاعر، نکاتی درباره جشنواره شعر فجرامسال از جمله تشابه میان آثار بررسی شده و رشد قابل توجه کتاب‌های منتشر شده در حوزه نقد و پژوهش ادبی را می‌خوانید.
در هفدهمین دوره شعر فجر شاهد چه تغییراتی نسبت به سال‌های گذشته هستیم؟
هفدهمین دوره برگزاری جشنواره شعر فجر با چند تفاوت نسبت به سال‌های قبل همراه شده که به نوعی وجه تمایز آن هم به حساب می‌آید. «محفل ادبی ویژه شعر نو» یکی از آنهاست، این نشست به شاعرانی اختصاص یافته که شعر نو یا سپید می‌خوانند. اما یکی دیگر از تفاوت‌های این دوره را می‌توان در برگزاری نشست دانشگاهی در دانشگاه فردوسی مشهد دانست که طی روزهای آینده شاهد برپایی آن خواهیم بود، اقدامی برای آن که راه ورود ادبیات به دانشگاه‌ها باز شود. از این طریق جامعه دانشگاهی با ادبیات انقلاب پیوند بیشتری برقرار خواهد کرد و تعامل بیشتری شکل می‌گیرد. در این نشست میزبان استادان دانشگاه و جمعی از دانشجویان علاقه‌مند به شعر و ادبیات خواهیم بود.
بنا بر چه ضرورتی دست به برگزاری محفلی اختصاصی برای شعر نو زدید؟
متأسفانه سال‌هاست که شعر انقلاب را به دوری گزیدن از قالب‌های نو و سپید متهم می‌کنند، برخی مدعی هستند که عمده توجه شاعران انقلاب تنها به قالب‌های کلاسیک است. این در شرایطی است که از همان دهه ابتدایی انقلاب شاهد فعالیت بخشی از بزرگان شعر انقلاب در این عرصه هستیم؛ سلمان هراتی، سیدحسن حسینی و قیصر امین‌پور سه چهره مطرح ادبیات انقلاب هستند که در قالب‌های نو شعر گفته‌اند. اصلا بخش عمده اشعار قیصر در حیطه شعر نیمایی جای می‌گیرد، هراتی و حسینی هم اغلب در قالب‌های سپید فعالیت کرده‌اند. این تهمت ناروایی است که با جست وجوی مختصری به راحتی خلاف آن ثابت می‌شود. در ادبیات انقلاب مرزبندی وجود ندارد. این‌طور نبوده که فقط قالب‌های کلاسیک مدنظر باشد و به قالب‌های نو و سپید عمداً بی‌توجهی شود! به خاطر پاک کردن این ذهنیت ضروری بود که چنین محفلی برگزار شود تا به اهالی ادبیات و علاقه‌مندانش بگوییم که شعر انقلاب در همه قالب‌های ادبی در جریان است و به همه آنها توجه دارد.
در این بین شاهد حضور چهره‌های شاخص دانشگاه فردوسی نظیر استاد محمدجعفر یاحقی هم خواهیم بود؟
اتفاقاً از ایشان هم برای شرکت در این نشست دعوت شده است و استاد قول داده‌اند در صورت حضور در مشهد، در این محفل ادبی شرکت کنند. در نشست دانشگاهی هم شاهد شعرخوانی و هم بحث درباره مباحث نظری خواهیم بود. توجه کنید خراسان، قطب ادبی کشورمان به شمار می‌آید؛ از طرفی امسال کوشیده‌ایم تا قدری از پایتخت فاصله گرفته و بخشی از برنامه‌ها را به میزبانی دیگر شهرها و استان‌ها برگزار کنیم. برای افتتاحیه هم شیراز میزبان بود و برای چند روز آینده نیز لرستانی‌ها دومین نشست استانی‌مان را برگزار خواهند کرد. در جزیره ابوموسی هم به زودی محفلی با حضور شاعران فارسی زبان سایر کشورها برگزار می‌شود.
چنین اقداماتی را چقدر در نزدیک ساختن محفل‌های ادبی به جامعه دانشگاهی مفید می‌دانید؟ به ویژه که از همان دهه‌های سی و چهل تا به امروز، شاهد تعامل چندانی میان این دو بخش نبوده‌ایم!
هنوز تعاملی که باید و شاید میان محفل‌های ادبی و عرصه دانشگاهی‌مان شکل نگرفته است. تا وقتی ادبیات روز به فضای آکادمیک راه پیدا نکند همچنان مهجور خواهد ماند و ما صدای شاعران معاصر را نمی‌توانیم به جهان برسانیم. اما اگر استادان دانشگاه به شعر معاصر هم توجه کنند آن وقت است که شاهد انجام پژوهش‌هایی جدی و ترجمه در این بخش خواهیم بود، حتی به معرفی شاعران معاصرمان به آن‌سوی مرزها کمک می‌کند. باید برای استفاده از ظرفیت نظام دانشگاهی‌مان برای معرفی ادبیات انقلاب و معاصر بکوشیم. نکته مهم دیگر درباره تفاوت‌های جشنواره امسال با دوره قبل در برنامه‌ریزی برای این دوره بوده تا از این طریق محافل ادبی و برنامه‌های هفدهمین دوره تنها به شعرخوانی محدود نشود، تا جایی که شرایط جلسات اجازه بدهد مباحث نظری متناسب با نیاز روز و نقد و بررسی نیز مورد توجه خواهند بود.
ارزیابی‌تان از استقبال اهالی ادبیات برای شرکت در هفدهمین دوره جشنواره چیست؟
آثار مورد بررسی در جشنواره امسال شامل آثار منتشر شده در سال 1400 و در پنج گروه ادبی شعر کلاسیک، شعر نو (قالب‌های نیمایی و سپید)، شعر محاوره، شعر کودک و نوجوان و درباره شعر (پژوهش‌های حوزه شعر) هستند. در این میان تعداد آثار منتشر شده در حوزه نقد و پژوهش‌های ادبی با 327 عنوان کتاب، آماری امیدوارکننده است. در بررسی آماری متوجه اتفاق مبارک دیگری شدم، اینکه در زمان یاد شده و حوزه قالب نیمایی و سپید، 1200 عنوان کتاب منتشر شده که تعداد قابل توجهی است. از آمار مذکور می‌توان اینگونه برداشت کرد که شاعران نسل جوان به قالب‌های نو علاقه بیشتری دارند.
سطح کیفی آثار بررسی شده در جشنواره این دوره را چطور می‌بینید؟
آن امیدواری و تغییری که در بحث کتاب‌های منتشر شده در حوزه نقد و پژوهش ادبی شاهد بودیم در ارتباط با اشعار چندان مشهود نبود. یکی از گرفتاری‌های شعر امروز که بخشی از آن در شعر فجر هم دیده می‌شود تشابه بسیار میان سروده‌های شاعران است. دستیابی به شعری متمایز در میان شعرهای بررسی شده جشنواره امسال کار راحتی نیست. هم سطحی و مشابهت آثار یکی از نقدهای وارده به آنهاست. نه فقط فرم و ساختار، بلکه حتی گاهی مضمون‌شان نیز بسیار نزدیک است، البته از جهت توانمندی شاعران، بویژه جوانان با افرادی ماهر و صاحب تجربه روبه رو هستیم. با این حال حتی سروده‌های شاعران زن و مرد نیز تفاوت زیادی ندارند که این نیازمند بازنگری است و آسیب محسوب می‌شود.
برگزاری جشنواره‌هایی نظیر شعر فجر چقدر به آسیب‌شناسی شعر معاصر و بررسی وضعیت ادبیات امروز کمک می‌کند؟
اگر برپایی جشنواره‌ها، بویژه شعر فجر که در ابعاد گسترده‌ای برگزار می‌شود به اختتامیه و اعلام اسامی برگزیدگان محدود نشود، شاهد اثرگذاری بیشتری از آنها خواهیم بود. من معتقدم که بعد از اعلام اسامی، دور دیگری از کار متولیان برگزاری اینها شروع می‌شود. بعد از اختتامیه باید دست به برگزاری جلسات نقد و بررسی برای آثار منتخب زد و حتی در صورت نیاز کارگاه‌های آموزشی برگزار کرد. از سوی دیگر ارزیابی و آسیب‌شناسی جشنواره نیز اهمیت بسیاری در کمک به افزایش اثرگذاری آن خواهد داشت. اگر مواردی از این دست رعایت شود آن وقت است که خروجی هرچه کاربردی‌تری خواهند داشت و از سویی می‌توان به دستیابی شعر فجر به جایگاهی مشابه موسیقی و فیلم فجر دل بست.
وجهه بین‌المللی شعر فجر در این دوره چطور محقق شده؟
امسال برای دعوت از چهره‌های شاخص شعر در جغرافیای شعر فارسی و از سویی شاعرانی که در سایر نقاط جهان ساکن هستند اما به فارسی تسلط دارند کوشیده‌ایم. حدود 10 شاعر مطرح از کشورهایی همچون تاجیکستان، افغانستان، ازبکستان و افغانستان دعوت کرده‌ایم. البته از کشورهای غیرفارسی زبان همچون لبنان و عراق هم میهمان داریم.