به مناسبت روز 25 دی ماه؛ روز تاریخ نگاری انقلاب اسلامی و نسبت آن با جهاد تبیین
تاریخ انقلاب، تاریخ مردم است
مهدی رمضانی
دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی کشور
«تاریخ، روشنگر نسل‌های آینده است»؛ این فراز از بیانات امام عظیم الشأن را در طلیعه کتاب‌های درسی تاریخ دیده‌ایم. حضرت امام خمینی(ره) توجه ویژه‌ای به تاریخ داشتند و این انگاره در اندیشه و عمل ایشان اثر بسیاری داشت. روایت‌های متعددی از توجه امام به تاریخ و مطالعه کتب تاریخی موجود است. در رابطه با تاریخ نهضت اسلامی نیز ایشان در زمره نخستین افرادی بودند که به اهمیت ثبت و ضبط تاریخ نهضت پی بردند. در تابستان ۱۳۵۷ و در اوج مبارزات مردم ایران با رژیم پهلوی، امام خمینی(ره) در پیامی یادآور شدند که از هم اکنون کسانی باید تاریخ انقلاب اسلامی را بنویسند. رهبر نهضت در این پیام که در 5 مردادماه منتشر شد تصریح کردند: «لازم است برای بیداری نسل‌های آینده و جلوگیری از غلط نویسی مغرضان، نویسندگان متعهد با دقت تمام به بررسی دقیق تاریخ این نهضت اسلامی بپردازند و قیام‌ها و تظاهرات مسلمین ایران را در شهرستان‌های مختلف با تاریخ و انگیزه آن ثبت نمایند تا مطالب اسلامی و نهضت روحانیت سرمشق جوامع و نسل‌های آینده شود.» ایشان در این پیام، نسبت به تحریف تاریخ توسط مغرضان هشدار داده و فرمودند: «ما که هنوز در قید حیات هستیم و مسائل جاری ایران را که در پیش چشم همه ما به روشنی اتفاق افتاده است دنبال میکنیم، فرصتطلبان و منفعتپیشگانی را میبینیم که با قلم و بیان بدون هراس از هرگونه رسوایی، مسائل دینی و نهضت اسلامی را برخلاف واقع جلوه میدهند و به حکم مخالفت با اساس نمیخواهند واقعیت را تصدیق کنند و قدرت اسلام را نمیتوانند ببینند و شکی نیست که این نوشتجات بیاساس به اسم تاریخ در نسل‌های آینده آثار بسیار ناگواری دارد. از این جهت، روشن شدن مبارزات اصیل اسلامی در ایران از ابتدای انعقاد نطفهاش تاکنون و رویدادهایی که در آینده اتفاق میافتد از مسائل مهمی است که باید نویسندگان و علمای متفکر و متعهد بدان بپردازند.» حضرت امام(ره) جمله معروف خود درباره تاریخ را در فرازی از همین پیام بیان کرده و در اهمیت «تاریخ» فرمودند: «درست آنچه را امروز برای ما روشن و واضح است برای نسل‌های آینده مبهم میباشد و تاریخ، روشنگر نسل‌های آینده است و امروز قلم‌های مسموم درصدد تحریف واقعیات هستند. باید نویسندگان امین این قلم‌ها را بشکنند.» بدین ترتیب امام خمینی(ره) بر اهمیت نگارش تاریخ نهضت اسلامی تأکید کردند.
با پیروزی انقلاب اسلامی، اهمیت نگارش تاریخ انقلاب بیش از پیش نمایان شد. در بوران حوادث سال‌های اولیه انقلاب، رخدادهای متنوعی در ساحت سیاسی و اجتماعی کشور ظاهر شد که نشان می‌داد اگر تاریخ حقیقی این مرز و بوم به ثبت نرسد، در آینده چه خسارت بزرگی بر تمامی ابعاد کشور تحمیل خواهد شد.
از پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، گروهی از نویسندگان با اهداف و نیات گوناگون شروع به نگارش تاریخ نهضت اسلامی کرده بودند. البته نیروهای انقلابی نیز از این مقوله غافل نبودند و افرادی چون سید حمید روحانی و علی دوانی مبادرت به ثبت تاریخ انقلاب کردند که حاصل آن انتشار آثاری با عناوین «نهضت امام خمینی» و «نهضت روحانیون ایران» در چند مجلد بود. در 25 دی‌ماه 1367، امام خمینی(ره) در پیام دیگری، بر تدوین تاریخ انقلاب اسلامی تأکید کردند. این پیام راهبردی حکایت از اهمیت نگارش تاریخ در اندیشه رهبری نهضت داشت. امام در این پیام خطاب به سید حمید روحانی، نسبت به تلاش دشمن در تحریف تاریخ هشدار دادند و از او خواستند مقوله تدوین تاریخ انقلاب اسلامی را به طور جدی پیگری کند و همین نامه، مبنایی می‌شود بر تعمیق فعالیت‌های «مرکز اسناد انقلاب اسلامی.» البته فعالیت‌های این نهاد انقلابی، از سال 1359 زیر نظر سید حمید روحانی آغاز شده بود اما با پیام راهبردی امام در سال 67، این نهاد به صورت سازمان‌مند شروع به فعالیت کرد.
در بعد نظری، پیام مورخ 25 دی 1367 حضرت امام، منشوری مهم و راهبردی در تدوین تاریخ انقلاب اسلامی است. امام در این پیام از نحوه ثبت و انتقال تاریخ به نسل آینده صحبت می‌کنند و بر شیوه‌های نو در نگارش تاریخ تأکید می‌ورزند. از جمله در بخشی از این پیام به استفاده از «صدا و فیلم» در ضبط تاریخ تأکید می‌کنند. بدین ترتیب، این پیام راهبردی امام نیز مانند سایر بیانات و دستورات ایشان، مبنا و مبدأ یک تحول عمیق شد.
از فرازهای با اهمیت این نامه امام، اهمیتی است که ایشان برای بحث تاریخ‌نگار و تاریخ‌نگاری قائل هستند؛ یعنی هم تاریخ‌نگار را شخصیت مهم و ارزشمندی می‌دانند و هم تاریخ‌نگاری را کار مهمی عنوان می کنند. امام عظیم‌الشأن از این عبارت در طلیعه نامه خویش خطاب به آقای روحانی استفاده کرده‌اند: «شما به عنوان مورخ باید توجه داشته باشید که عهده‌دار چه کار عظیمی شده‌اید» و بعد باز به اهمیت تاریخ‌نگاری و الزامات آن در ادامه اشاره کرده و می فرمایند: «اکثر مورخین تاریخ را آن گونه که مایل هستند یا بدان گونه که دستور گرفتند می‌نویسند، نه آن گونه که اتفاق افتاده است. از اول می‌دانند کتاب‌شان بناست به چه نتیجه‌ای برسد و در آخر هم به همان نتیجه می‌رسد.» ایشان به اهمیت مقوله تاریخ‌نگاری اشاره کرده و از لزوم تبیین الزامات برای تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی می‌نویسند.
آنچه از منظومه فکری حضرت امام(ره) در رابطه با «نگارش تاریخ» برداشت می‌شود این است که از نظر ایشان، افرادی به نگارش تاریخ مبادرت کرده‌اند که غالباً به موضوع اصلی آن جریان تعلق نداشتند، نه تنها از باب تألیف که از باب تعلق واقع‌نگاری! یعنی آنچه واقع شده را تبیین کنند. به عنوان مثال، احمد کسروی که معتبرترین کتاب را درباره تاریخ مشروطه نوشته است، هیچ نسبتی با فضای نهضت ندارد و امام متوجه این آسیب تاریخ‌نگاری جریان‌های انقلابی بودند. ایشان در نامه راهبردی خود به سید حمید روحانی این موضوع را مورد توجه قرار می دهند که «همیشه مورخین، اهداف انقلاب‌ها را در مسلخ اغراض خود یا اربابان خود ذبح می‌کنند. امروز همچون همیشه تاریخ انقلاب‌ها عده‌ای به نوشتن تاریخ پرافتخار انقلاب اسلامی مشغولند که سر در آخور غرب و شرق دارند.» حضرت امام(ره) در این فراز از نامه حکیمانه خود، مورخین را متوجه این مسأله می‌کنند که باید تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، متعهدانه باشد.
بعد دیگری که در اندیشه امام به خوبی عیان است، اشاره به نقش مردم در تاریخ است. در اعصار گذشته، غالباً در نگارش تاریخ به نقش مردم توجه نمی‌شد و کتب تاریخی، پر بود از ستایش شاهان و خالی از نقش مردم. امام در پیام خود در 25 دی 67 به نقش مردم رنجدیده در انقلاب تأکید می‌کنند و می‌نویسند: «باید پایه های تاریخ انقلاب اسلامی ما چون خود انقلاب بر دوش پابرهنگان مغضوب قدرت‌ها و ابرقدرت‌ها باشد.» ایشان در بند بند این پیام از «مردم» می‌گویند، مردمی که حلقه گمشده تاریخ و تاریخ‌نگاری بوده‌اند. همان مردم «رنجدیده‌ای» که به تعبیر امام: «علیه ظلم و بیداد، تحجر و واپس‌گرایی، قیام کردند و فکر اسلام ناب محمدی را جایگزین تفکر اسلام سلطنتی و اسلام سرمایه‌داری و اسلام التقاط و در یک کلام اسلام امریکایی کردند.»
مستند کردن مسائل تاریخی
دیگر فراز با اهمیت پیام امام، نگاه روشن و فرازمانی و فرامکانی ایشان در اهمیت مستند کردن مسائل تاریخی به صدا و فیلم است که شاید آن زمان خیلی مورد توجه نبود اما امروز ضرورت این موضوع بسیار بارز است. این موضوع نشان می‌دهد که تا چه اندازه حضرت امام دید عمیق و ژرفی داشتند.
بعد دیگر این نامه، آسیب‌شناسی از تاریخ انقلاب اسلامی است که قابل توجه است. ایشان تأکید می‌کنند که در نگارش تاریخ، باید فضای روز مورد تبیین قرار گیرد تا نسل آینده بداند انقلاب اسلامی در چه شرایطی بروز و ظهور یافت؛ در شرایطی که فضای دینی، فضای متفاوتی بود و به‌تعبیر امام گرفتار «جمود» شده بود. تعابیر امام در این رابطه قابل تأمل است؛ امام از مورخان می‌خواهند به روشنی بیان کنند که: «در سال 41، سال شروع انقلاب اسلامی و مبارزه روحانیت اصیل، در مرگ‌آباد تحجر و تقدس‌مآبی چه ظلم‌ها بر عده‌ای روحانی پاک باخته رفت، چه ناله‌های دردمندانه کردند، چه خون دل‌ها خوردند، متهم به جاسوسی و بی‌دینی شدند ولی با توکل بر خدای بزرگ کمر همت را بستند و از تهمت و ناسزا نهراسیدند و خود را به طوفان بلا زدند و در جنگ نابرابر ایمان و کفر، علم و خرافه، روشنفکری و تحجرگرایی، سرافراز ـ ولی غرقه به خون یاران و رفیقان خویش ـ پیروز شدند.» این تعابیر، تعابیر تند و صریحی است؛ به‌طوری که اگر امروز نیز اینگونه تعابیر مطرح شوند، مخاطبین احتمالی آن برآشفته خواهند شد.
نکته دیگری که در این نامه به چشم می‌خورد، تأکید امام مبنی بر شروع نهضت از سال 1341 است؛ و این ناقض ادعای برخی از نویسندگانی است که قیام 15 خرداد 1342 را مبدأ نهضت می‌دانند.
مستقل بودن مرکز اسناد انقلاب اسلامی
از دیگر نکاتی که در منظومه فکری امام درباره تاریخ‌نگاری ملموس است، تأکید ایشان به استقلال مراکز تاریخ‌نگاری است. تأکید ایشان مبنی بر اینکه تاریخ‌نگاری انقلاب باید مستقل از دولت‌ها و قدرت‌ها باشد، نشانگر این توجه دقیق است. این نکته، موضوع بسیار مهمی است؛ چرا که در صورت وابسته بودن نهادهای تاریخ‌نگاری به منابع قدرت، خواه ناخواه تاریخ سمت و سوی دیگری خواهد گرفت. همین تأکید، مبنایی شد بر استقلال مرکز اسناد انقلاب اسلامی از دولت‌ها و نهادهای حاکمیتی. تصور کنید اگر مرکز اسناد انقلاب اسلامی به‌عنوان متولی تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی به دولت‌های مختلف متکی بود، چه سرنوشتی بر تاریخ‌نگاری انقلاب حاکم می‌شد. در این صورت، تاریخ انقلاب بنا بر میل و دیدگاه دولتمردان به تحریر درمی‌آمد و این همان موضوعی است که حضرت امام از آن زنهار داده‌اند.
نکته جدی دیگر این است که سرعت تحولات در تاریخ انقلاب اسلامی بسیار بالاست. عده‌ای، بازه 1341 تا 1357 را به‌عنوان بازه تاریخ انقلاب مدنظر قرار داده و مدعی‌اند پس از بهمن 57، تاریخ جمهوری اسلامی شروع می‌شود و این دو بازه با هم متفاوت‌اند. این یک اشتباه بزرگ است؛ تاریخ انقلاب اسلامی از سال 1341 شروع شده و امروز نیز ادامه دارد. تاریخ جمهوری اسلامی با تاریخ انقلاب اسلامی قابل تفکیک و جداسازی نیست و امروز نیز همان تاریخ در جریان است. به عبارت دیگر، انقلاب اسلامی بستر تاریخی است و جمهوری اسلامی در این بستر شکل گرفته است.
انقلاب اسلامی به پایمردی مردم به پیروزی رسیده و از بوران حوادث بسیاری گذر و از سیلاب‌های متعدد عبور کرده است. مردم در همه حال پشت اندر پشت هم، برای اعتلای انقلاب اسلامی تلاش کرده‌اند. نسل امروز باید از حقایق تاریخی و از مجاهدت‌های پردوام مردمان گذشته باخبر شوند و بدانند چه کسانی و چگونه در این عرصه تاریخ‌سازی کرده‌اند. انتقال آن مفاهیم باارزش و آرمان‌ها انقلاب به نسل جدید، برعهده مورخین تاریخ انقلاب اسلامی است. کسانی که در پیام مورخ 25 دی ماه 1367، مخاطب امام خمینی هستند. از این رو مخاطب این پیام تنها سیدحمید روحانی نیست؛ او نماینده تاریخ‌نگاران متعهدی است که باید بار حراست از تاریخ انقلاب را به دوش بکشند و آن را به نسل جدید برسانند. نسلی که به‌خاطر فاصله زمانی، با رخدادهای تاریخ انقلاب نامأنوس است اما مشتاقانه در پی فهم تاریخ است. این نسل سؤالات بسیاری در ذهن دارد که باید به‌طور دقیق و صحیح به آن سؤالات پاسخ داد. از اینجا اهمیت «تاریخ» در مقوله «جهاد تبیین» روشن می‌شود؛ موضوعی که رهبر معظم انقلاب اسلامی به کرات به آن تأکید کرده‌اند. در جهاد تبیین، تبیین تاریخی نقشی مهم برعهده دارد. برای جوان امروز باید از تاریخ گفت تا تصویری حقیقی از ایران دوران قاجار و پهلوی در برابر دیدگانش تجسم یابد؛ برای نسل جوان باید از تاریخ جنگ گفت تا قهرمانان حقیقی‌اش را بشناسد؛ برای نسل جوان باید از تاریخ دهه 60 گفت تا «جای جلاد و شهید عوض نشوند.» برای یک جوان دهه هشتادی، وقایع سال 88 و فتنه آن سال، تاریخ است و باید از آن روزها برایش گفت و این همه برعهده مورخان متعهد است. مورخ باید در عرصه جهاد تبیین مجاهدت کند.
نظر به اهمیت مقوله تاریخ و تاریخ‌نگاری در منظر امامین انقلاب، مجمع هماهنگی مراکز تاریخ‌پژوهی و بانک‌های اسنادی ایران (مهتاب) طی مکاتبه‌ای در بهمن ماه سال ۱۴۰۰ با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خواستار نامگذاری روز ۲۵ دی ماه به‌عنوان «روز تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی» در تقویم رسمی کشور شدند. این پیشنهاد پس از بررسی در جلسه ۷۷۱ شورای فرهنگ عمومی کشور، جهت درج ۲۵ دی ماه در تقویم رسمی کشور به‌عنوان «روز تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی» به تصویب رسید و شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در جلسه مورخ 26/7/1401 خود که به ریاست رئیس‌جمهور برگزار شد، این پیشنهاد را به تصویب رساند؛ بنابراین ۲۵ دی ماه در تقویم رسمی کشور به‌عنوان «روز تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی» ثبت شد. بهانه این نامگذاری، نامه تاریخی حضرت امام است که در 25 دی‌ماه 67 خطاب به آقای سیدحمید روحانی به‌عنوان نفر امین ایشان و کسی که از طرف حضرت امام مأمور به تاریخ‌نگاری انقلاب شد، صادر گردید.
این اتفاقی مبارک است. امید اینکه تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، متعهدانه و با تلاش بسیار، در عرصه «جهاد تبیین» منشأ آثار مثبتی در جامعه امروز باشد و مهمتر از همه، بار امانتداری و روایت تاریخ برای نسل آینده را بر دوش بکشد.