شهید دکتر مرتضی زید المحطوری، علم‌دار جهادتببین
شهید مطهری انقلاب یمن
نزدیک 9 سال از شهادت عالم مجاهد اهل یمن، دکتر المرتضی زید المحطوری می‌گذرد. اگر بخواهیم برای خیزش ملت یمن چهره‌ای هم وزن شهید آیت الله مطهری در انقلاب اسلامی ترسیم کنیم، علامه مرتضی المحطوری را می‌توان در چنین جایگاهی تعریف و ترسیم کرد. او شهید بصیرت و آگاهی انقلاب یمن است. ایشان نقشی محوری در تقریب مذاهب اسلامی در یمن و کشورهای همسایه ایفا کرد و پس از دهه‌ها انفعال، رکود آموزشی، ارشادی و تبلیغی و تهاجم تکفیری‌ها به مساجد استان حجه و صنعا پاینخت یمن، توانست دروس و علوم مبتنی بر منطق و حقیقت دین مبین اسلام را احیا کند. دوره‌های تابستانی در دوران فعالیت تبلیغی ایشان باردیگر برگزار شد و محافل دانش و بحث در بیشتر استان‌های تحت تأثیر مقاومت برقرار شد. دکتر المرتضی زید المحطوری یکی از عالمان زبردست، کوشا، مجاهد، از مبتکران 100 سال اخیر و از معدود علمای یمنی است که توانست علوم معاصر و علوم دینی را در هم آمیزد و گفتمان دینی نوین، انقلابی و نوساز ارائه دهد. ابوهاشم یکی از معدود عالمانی است که زندگی علمی خود را وقف اصلاح باورهای غلط درباره اسلام و گسترش میراث اسلامی کرد و گنجینه‌های دانش، فقه و اصول مذهب زیدی را تألیف، تحقیق و منتشر کرد.
تیری به قلب تاریکی
خطبه‌های او خالی از طنز، شوخ طبعی، شوخی و انتقادهای تند سیاسی نیست و سخنرانی‌های مذهبی او تأثیر زیادی در شکستن روال رایج در میان خطبا و فقهای مساجد یمن داشت. وی توانست با بیان نافذ خود رؤیای استکبار و تکفیری‌های فتنه‌گر را به کابوسی تلخ برای آن‌ها بدل سازد. دکتر المرتضی آثار زیادی دارد که تابوی جمود و تفکرات خشک را می‌شکند و با آغوشی باز به تحولات مدرن می‌نگرد. جسارت در مباحث دینی و سیاسی، شجاعت در مقابله با عواقب واکنش‌های دینی، بیان ضد استبدادی و نقد به تزهای متناقض، از جان گذشتگی و نیت خالص از ویژگی‌های بارز استاد المحطوری به شهادت نزدیکان و شاگرادن او است.
سینه چاک حقیقت
دکتر المحطوری از گزند سرزنش‌گران زمانه نمی‌ترسید و در برابر بی‌عدالتی در همه اشکالش ایستادگی می کرد. از فساد و دروغ پردازی مقامات حاکم انتقاد می‌کرد و به همین دلیل مورد آزار و اذیت، حملات، سوء قصد و حبس قرار گرفت. رژیم استبدادی یمن و گروه‌های تاریک تکفیری تمام توان خود را به کار گرفتند تا او را ساکت کنند و فعالیت‌های آموزشی، تبلیغی، ارشادی و روشنگری او را متوقف کنند. حتی سعی کردند مرکز بدر را تعطیل کنند و شاهد برخی از تهاجمات رژیم به وی و شاگردانش بودیم. اما این چیزها دکتر المحطوری را خسته نکرد. او در رسیدگی به بسیاری از مسائل اجتماعی، مشکلات خانوادگی و قبیله‌ای به شیوه‌ای مذهبی و واقع‌بینانه مشارکت داشت.
از ولادت تا اوج قله شهادت
سال 1952 و در روستای بنی اسد واقع در ناحیه المهبشه از توابع منطقه حجه دیده به جهان گشود و یک روز جمعه در سال 2015 بود که با تیغ ظلم تکفیری‌ها زمین را به مقصد آسمان ترک کرد و به شهادت رسید. از روز جمعه ولادت تا جمعه معراج، 63 سال از عمر او سرشار از خیر و صلاح، خدمت به جامعه، علم و دانش‌آموزی، 63 سال مجاهدت در راه آزادی، عدالت، عزت، دفاع از مظلومان گذشت. 63 سال انواع و اقسام جهاد علمی، معرفتی، فرهنگی، اخلاص و ایثار در خدمت به میهن و ملت و تعهد به مناصب، همبستگی مغرضانه نسبت به انسان‌ها، به دور از وابستگی‌های تنگ‌نظرانه کارنامه او را پر کرده است.
از تبار امام حسن مجتبی (ع)
خاندان المهتوری از ریشه بنی الحسن مجتبی و از خاندان اصیل اهل بیت عصمت و طهارت هستند که بیش از پنج قرن پیش در سرزمین خود، با افتخار سکونت گزیدند و شخصیت‌های علمی و ادبی زیادی از میان آن‌ها به جامعه اسلامی معرفی شده است. شخصیت‌های ملی از جمله: شاهزاده ابراهیم المهتوری؛ انقلابی را در سال 1111 هجری قمری بر ضد اوضاع حاکم در زمان خود رهبری کرد که در آن زمان بازتاب گسترده‌ای داشت و سبب ایجاد حرکت بزرگی در جامعه یمن میان موافقان و مخالفان استکبار آن زمان داشت.
شهید المحطوری در خانواده‌ای بزرگ شد که دانش را به ارث می‌گذاشتند. وی مقدمات علوم حقوقی را از پدرش آموخت و تیز‌هوشی، تیزبینی، درایت، تدبیر، فصاحت و فصاحت را از او به ارث برد. جوانمردی، سخاوت، فروتنی، اخلاق شریف، شجاعت، بزرگواری و جسارت در علم آموزی از اصول اصلی آموزش در خانواده المحطوری به شمار می‌رفت.
علم آموزی
اول: تحصيلات دينی
علامه محطوری تحصيلات دينی خود را از علمای زمان خود آموخت، سپس به مدرسه علمی شهر محبشه رفت و از علما و قاریان و فقهای ارشد آن درس گرفت و سفر علمی خود را آغاز کرد. در آن زمان و در مدرسه «دارالعلوم» وابسته به مسجد جامع دو برنامه درسی برقرار بود: سطوح ابتدایی و سطوح عالی که دانش‌آموزان خود را به صورت مرحله‌ای بر تحصیل در دانشگاه‌های الازهر و قیروان آماده می‌کرد.
• درجه فقاهت زیدیه
او نه تنها از علمای زیدی و شافعی یمن، بلکه از بسیاری از علمای جهان اسلام و جهان عرب از فرقه‌های مختلف کسب علم کرد و با علمای بزرگ عراق، مصر، مراکش، ایران و... تعامل و روابط علمی و معنوی برقرار ساخت. او در خردسالی به درجه ممتاز علمی رسید و امام مجدالدین بن محمد بن منصور المؤیدی او را از فقاهی زیدیه دانست. علامه المحطوری عمر خود را وقف خدمت به علم، تدریس، تحقیق، بررسی، تألیف و خدمت به طلاب علم کرد و صدها تن از علما و اساتید برجسته از کلاس درس وی دانش‌آموخته شدند.
• اساتید او در مکتب محابشه و صنعا
پدرش علامه هاشم بن محمد بن احمد المحطوری، عالم عبدالله بن محمد بن یحیی و عالم زاهد احمد بن محمد بن یحیی اهم اساتید علامه المحطوری در مدرسه محابشه یمن بودند.
مشایخ و اساتید وی در المحروسه صنعا نیز به همین ترتیب شامل: شیخ مصداق قاری محمد بن علی الامری، شیخ علی بن حسن الوطاری، شیخ مصداق قاری محمد بن حسین عامر، شیخ یحیی بن احمد الحلیلی، شیخ حسن بن لطف باسید، قاضی محمد بن علی بن محمد فدا، عالم احمد بن محمد زباره، محقق حسین مغربی، قاضی عبدالحمید میعاد، عالم محمد بن احمد الجرافی، عالم محمد بن محمد المنصور، عالم حمود بن عباس المیاد، عالم عبدالقادر بن عبدالله بن عبدالقادر شرف الدین، عالم عبدالله الصرحی، عالم محمد البدری، السید حسین الظفری، قاضی احمد السیاقی، قاضی عبدالکریم قادی، قاضی اسماعیل الرعیمی، عالم احمد بن محمد حجر، السید محمد بن علی بن لطف الشامی، قاضی حمود بن قاید حوات، قاضی عبدالله بن احمد الرقیحی، قاضی احمد بن عبدالله. وصیع الوسائی است.
همچنین در استان صعده نیز از محضر عالم مجد الدین بن محمد بن منصور المؤیدی و عالم بدرالدین بن امیرالدین حوثی بهره علمی جست. اساتید علامه المحطوری به یمن منحصر نمی‌شد و در خارج از یمن از کلام و علم افرادی چون: عالم ایرانی محمد بن حسین الجلالی، عالم عراقی ابوالقاسم الخویی و از بزرگان مغرب عربی، عالم ابوملک السنوسی و عالم برجسته فاطمه بنت احمد الشریف السنوسی کسب فیض کرد.
• مجوزهای علمی
وی مجوزهای بسیاری در مفهوم و تلفظ علوم عقلی و نقلی از علمای برجسته یمن و جهان اسلام اخذ کرد.
1 - در قرآن کریم
شیخ محمد بن حسین عامر. شیخ یحیی الحلیلی، شیخ حسن باصید، شیخ محمد بن علی العمری.
2 - در علوم عقلی و نقلی
عالم زید بن زید ماهاتواری، عالم عبدالحمید میعاد، عالم بدرالدین حوثی، عالم مجدالدین مؤیدی، عالم محمد بن احمد آل جرافی، عالم محمد بن محمد المنصور، عالم حمود بن عباس المیاد، عالم عبدالله بن محمد بن یحیی یایه، عالم احمد بن محمد بن یحیی یحیی، عالم احمد بن محمد زبره، عالم عبدالله بن محمد قدیر، بن عبدالله بن عبدالقادر شرف الدین، عالم محمد بن حسن الاجری، عالم عبدالرحمن شیم المؤیدی، عالم علی بن احمد ابوهادی شرفی، قاضی محمد الجلال.
• از علمای عرب و مسلمان
عالم اسد بن حمزه الدوسی حنفی، عالم ابوملک السنوسی، عالم فاضل فاطمه بنت احمد الشریف السنوسی، عالم محمد بن حسین الجلالی و... محقق ابوالقاسم خویی.
دوم: تحصيلات رسمی
علامه المحطوری تحصيلات رسمی خود را در المحروسه صنعا ادامه داد و گواهينامه مقدماتی و متوسطه خود را با نمره ممتاز دریافت كرد.
وی از دانشکده شریعت و حقوق دانشگاه صنعا موفق به اخذ مدرک لیسانس شد و همچنین مدرک فوق لیسانس، فوق دیپلم حقوق خصوصی و فوق لیسانس حقوق اسلامی را از دانشکده شرع و حقوق دانشگاه صنعا گرفت.
وی مدرک دکترای خود را در اصول فقه، از دانشکده حقوق، گروه اصول فقه، دانشگاه قاهره دریافت کرد. جلسه بحث و گفت‌وگو برای رساله دانشگاهی وی که برای اخذ درجه دکترا ارائه شده بود، مانند محاکمه اندیشه زیدی بود که با حضور جمعی از علمای ارشد مصری، از جمله شیخ محمد غزالی و دکتر عبدالصبور شاهین برگزار شد و سربلند از جلسه بیرون آمد.
سوابق شغلی
وی به جز نامزدی برای عضویت در مجلس نمایندگان در نخستین انتخابات پارلمانی پس از استقرار وحدت یمن، هیچ سمت دولتی نداشت و رژیم حاکم بر وی فشار زیادی وارد کرد و جنگ تبلیغاتی شدیدی آغاز شد. رژیم به او پیشنهاد کرد در ازای یک مقام ارشد دولتی از رقابت‌های پارلمانی کناره گیری کند، اما او همه آن پیشنهادهایوسوسه‌انگیز را رد کرد و از رژیم ظالم و مستکبر خواست او را به حال خود رها کند و اجازه ساخت بدر علمی را بدهد و مرکز فرهنگی ادامه یابد که در مدت کوتاهی معادل بزرگ‌ترین دانشگاه‌های یمن شد.
از مهم‌ترین وظایفی که در طول زندگی حرفه‌ای و جهادی خود انجام داد عبارتند از:
1 - استاد چندین دوره علمی در دانشکده شرع و حقوق دانشگاه صنعا از جمله: مبانی فقه، نحو، سیره پیامبر(ص)، اصطلاحات حدیث و نظارت بر بحث تحقیق مؤسسه عالی قضایی قبل از گرفتن دکترا
2 - نایب رئیس آکادمی بین‌المللی تقریب مذاهب اسلامی تهران
3 - رئیس مرکز علمی و فرهنگی بدر و رئیس کمیته تألیف و تصدیق میراث اسلامی و یمن در مرکز
4 - رئیس هیئت مشورتی جامعه یمن برای نشر فرهنگ و دانش
5 - رئیس هیئت امنای بنیاد توسعه فرهنگی یمن
6- واعظ و مدرس در بسیاری از مساجد امانت
فعالیت‌های اجتماعی
1 - نایب رئیس جمعیت خیریه بدر
2- عضو اتحادیه جهانی علمای مسلمان که اندکی بعد از آن استعفا داد
3- عضو انجمن علمای یمن
4 - یکی از اعضای مؤسس انجمن علمای یمن و یکی از اعضای هیئت عالی انجمن
5- عضو مؤسس شورای بین‌المللی تقریب مذاهب اسلامی در یمن
6 - عضو شورای عالی مشورتی تقریب مذاهب سازمان اسلامی آموزشی، علمی و فرهنگی (آیسسکو) رباط
7 - عضو هیئت مشورتی مجله آفاق التقریب صادره از سازمان آموزشی و علمی اسلامی فرهنگ (آیسسکو)
گام‌های ماندگار
1 - مؤسس و رئیس مرکز فرهنگی علمی بدر در صنعا، مرکزی مرتبط با مسائل فرهنگی و میراث محلی و وابسته به انجمن خیریه، مسجد، مسکن دانشجویان علوم، تجاری و عمومی. کتابخانه و مدرسه دینی.
2 - مؤسس و رئیس مرکز البلیلی در صنعا که شامل مسکن طلاب علوم، مدرسه دینی، کتابخانه و مسجد است.
3 - مؤسس و استاد کرسی فقه زیدی در دانشگاه مذاهب اسلامی تهران که در 18 ربیع الثانی 1436 هجری قمری مصادف با 18 بهمن 1393، درست یک ماه پیش از شهادتش افتتاح شد.
همایش‌ها و همایش‌های علمی
وی در بسیاری از کنفرانس‌ها و همایش‌های علمی محلی، عربی و اسلامی شرکت کرد و در کنفرانس‌های تقریب میان فرقه‌هایی که در آن‌ها شرکت داشت، مقالات پژوهشی ارائه کرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت است از:
1 - کنفرانس کمیته‌های مردمی حمایت از عراق(عراق)
2 - کنفرانس تقریب فرقه‌ها(اردن)
3 - کنفرانس تقریب فرقه‌ها (سوریه)
4 - سمپوزیوم مدرسه المنار درباره «محمد رشید رضا» (مصر)
5 - کنفرانس وحدت ادیان (آمریکا)
6 - کنفرانس به سوی گفتمان اسلامی، دموکراتیک، مدنی (مرکز فلسطین قدس) اردیبهشت 1385، مارس 2007؛ وی در دومین کنفرانس با مقاله‌ای پژوهشی که به مفهوم شهروندی در اسلام به عنوان منبع حقوق و تکالیف می پردازد، شرکت کرد که در آن از حقوق زنان مسلمان و غیرمسلمان در جوامع مسلمان و نیز کمک‌های فکری جسورانه خود دفاع کرد و غنای آن تأثیر بسزایی در تدوین نتایج نهایی کنفرانس داشت.
تولیدات فکری
او ده‌ها کتاب و تحقیق دارد و از جمله آثار او، عرضه اشیای گرانبهای کتاب‌های زیدی پس از قرن‌ها پنهان شدن در قفسه‌ها و قفسه‌های کتابخانه‌های خصوصی است.
اول: تألیفات
تألیفات فراوانی دارد، در هنرهای مختلف از جمله:
1 - محتوای منتشر شده
الف - عدالت راویان و شاهدان: کاربردهای آن در زندگی معاصر - یک رساله دکتری که موفق به کسب جوایز بسیاری به عنوان بهترین پایان‌نامه علمی ارائه شده به دانشکده حقوق دانشگاه قاهره در سال 1994 شد و جایزه دکتر «محمد زکی عبدالبر» که به برگزیدگان مدرک دکتری دانشکده شریعت اسلامی در سال 94 - 95 تعلق می گیرد را به خود اختصاص داد.
ب - سیره نبوی که یکی از زیباترین کتابهایی است که در مورد سیره پیامبر اکرم (ص) نوشته شده و مطالب علمی آن ضمن بررسی صحت روایات بر اساس بیش از 100 مرجع بوده و موضوعات آن با تکه‌هایی از درس‌ها گلدوزی شده است.
ج - خلاصه علم تجوید
د – خلاصه‌ای از دکترین
ه - تحقیقات در مبانی فقه
و - توضیح مختصر آیه
ر - تحقیقات در مورد تقریب میان مکاتب فکری
ز - داستان موسی و دختر شعیب
ص - بلقیس، ملکه بزرگ یمن
ض - دوران امام علی(ع) تا مالک اشتر؛ قانون حیات و قانون اساسی
ک – زیدیه، افکار و عقاید
گ - فصاحت الزام‌آور برای دانشجویان دختر و پسر دانشکده شرع و حقوق - سطح چهارم، دانشگاه صنعا
2 - نسخ خطی
الف - متشب القرآن که از مهم‌ترین کتاب‌های او است.
ب - تحقیق در پیدایش زیدیه و ظهور خوارج
ج - وصیت و وقف
د - داستان حضرت یوسف
ه - تحقیق در ارائه سنت به قرآن
و – مجموعه‌ای از اشعار در موارد متعدد (او شاعری کارکشته است)
3 تحقیقات
شهید المحطوری ده‌ها کتاب بزرگ زیدی را مورد تحقیق قرار داد، از جمله:
1 – چشمه‌های نصایح، عالم شاهزاده حسین بن بدرالدین
2 - الکاشف برای صاحبان عقل، عالم احمد بن محمد لقمان
3 - التبیان فی النصیخ و المنسوخ، محقق عبدالله بن محمد بن ابی النجم السعدی
4 - مصباح العلوم فی معرفة اللیینگ، القیوم، تألیف الحسن الرصاص
5 - الاجرومیه فی علم العربی، محقق محمد بن محمد السنهاجی - شرح: محقق احمد زینی دحلان
6 - بدعت، عالم علی بن ابراهیم الامیر الصنعانی
7 - الروضة البهیه فی المسائل الاماتلیة، شرح نکتة العبادات، قاضی العلامة جعفر بن احمد بن عبدالسلام
8 - الروضه النداء شرح التحفه العلویه، محقق محمد بن اسماعیل الامیر السنعانی
9 – باغ‌های صورتی در فضائل ائمه زیدی، محقق حمید بن احمد المحلی
10 - اصول احکام، امام احمد بن سلیمان
11 - ختم الاجرومیه، عالم محمد بن محمد الروعینی الخطاب
12 - مصباح الراغب علی کافیه بن الحاجب - حواشی السید، امام محمد بن عزالدین
13 - نحو تجزیه، ابن هشام الانصاری
14 - هدایت طلاب به احکام تجزیه، شیخ خالد بن عبدالله الازهری
15 - متن الکفل، محقق محمد بن یحیی بحران
16 - تقدیر و قدر، عالم محمد بن محمد بن مطهر المنصور
17 - اصحاب بین افراط و غفلت، تحقیق یکی از علمای زیدی در قرن پنجم هجری در پاسخ ابوالمعالی جوینی
18 - التحریر فی نزول نصوص ائمه النهاریر، امام راستگو، ابوطالب یحیی بن الحسین بن هارون الهارونی
19 - با مردم خوب باش، نظری بر شعر ابوالفتح البستی
20 - مروارید پنهان فی نصایح و عبرت، شرح شعر زینبیه
21 - احکام حلال و حرام امام هادی یحیی بن الحسین بن القاسم بن ابراهیم
22 - شفای فقیری که از سائل پرسید، عالم علی بن صلاح بن علی بن محمد بن عبدالله بن قاسم الطبری السعدی
23 - مرواریدهای گردن بند و لطیفه‌های بی‌نظیر، اثر محقق صالح بن منصور کوفی.
منابع:
1. عبدالسلام عباس الوجیه، مؤلفان برجسته زیدی، مؤسسه فرهنگی امام زید بن علی - صنعا، چاپ اول، 1378.
2. یحیی محمد جحاف، حجّت آثار و مفاخر، کتابخانه خالد بن الولید - صنعا، چاپ اول 2013.
3. یحیی الیزلی، المرتضی بن زید المهاتواری، روزنامه الثوره، 10 سپتامبر 2020.
4. وب‌سایت خبرگزاری یمن سبا، بزرگداشت هفتمین سالگرد شهادت. محقق المرتضی المهاتواری در دبیرخانه پایتخت، 21 مارس 2022.
5. وب سایت دایره المعارف بین‌المللی آزاد «ویکی پدیا».
6. وب سایت بینش اسلامی.
7. سایت انجمن علمای یمن.
8. سایت شورای اسلامی زیدی.