چرا کتاب «فرجام یک دشمنی» اثر مهمی است
جامع و کامل درباره یک دشمنی دیرینه
اسماعیل بنده‌خدا
نویسنده
نبود یک مسیر روشن برای معرفی و نقد صحیح و سریع کتاب و ارائه درست آن از طرف خبرگان اهل کتاب به سمت مخاطبان و خوانندگان، سبب می‌شود که بسیاری از کتاب‌های ناب و درجه یک، در محاق بی‌توجهی و گمنامی بمانند و درنقطه مقابل، بسیاری از کتاب‌های سطح پایین و کم‌ثمر و بی‌هنر، در اوج توجه و فروش باشند و اکثراً پشیمانی بعد از مطالعه به دنبال داشته باشند. وضعیتی که هم‌اکنون متأسفانه بازار کتاب کشور ما بدان مبتلاست و مخاطبان از آن رنج می‌برند. بماند که همین وضعیت، خود معلول پایین بودن سرانه مطالعه در کشور است. به عبارت بهتر، کم کتاب خواندن ما، هم علت «نبود مسیر نقد درست» است و هم معلول آن. یک سیکل معیوب و زیان‌آور. نمونه عینی عرایض من، همین کتابی است که با معرفی آن در خدمت شما هستیم. کتاب «فرجام یک دشمنی؛ بنی‌امیه و بنی‌هاشم». کتابی بسیار مدون و به‌گزین، از تاریخ یک دشمنی بزرگ و تأثیرگذار بین خاندان بنی‌هاشم و خاندان بنی‌امیه. کتابی که خود بنده که کمابیش در فضای کتاب و کتابخوانی زندگی می‌کنم، حتی از وجود آن هم بی‌خبر بودم، چه رسد به یک آشنایی اولیه و محدود. با وجود اینکه این کتاب از نشر معروف و کاردرستی چون نشر «هرمس» چاپ شده، اما متأسفانه کاملاً ناشناخته باقی مانده و توجهی به آن نشده است. حتی من وقتی صفحه مجازی نشر هرمس را می‌گشتم، پس از جست‌و‌جوی زیاد در اواخر صفحه مجازی، پست کتاب را یافتم و انگار خود نشر هم توجه چندانی به معرفی هر چه بهتر کتاب نداشته است، چه رسد به سایر رسانه‌های مجازی و مکتوب. علی ایحال، با اینکه مخاطب کتاب «فرجام یک دشمنی» مخاطب عمومی نیست و یک کتاب نسبتاً تخصصی درباره تاریخ اسلام و حتی قبل از اسلام است، اما برای مخاطب ویژه خود اعم از پژوهشگران تاریخ اسلام یا علاقه‌مندان به تاریخ اسلام و زندگی پیامبر اکرم و ائمه معصومین(ع)، یکی از بهترین کتاب‌های بازار است.
یک پیشنهاد خوب
بالاتر عرض کردم که این کتاب، یک کتاب مدون و به‌گزین است؛ چرا؟ چون درباره موضوع مشخص خود، یعنی تاریخچه دشمنی بنی‌هاشم و بنی‌امیه، تمام منابع را جست‌و‌جو و بررسی کرده و هر آنچه لازم بوده را در یکجا به صورت تدوین شده و به ترتیب زمانی گردآوری کرده است. به نحوی که خواننده با مطالعه کتاب، تقریباً تمام آن چیزی را که مرتبط با موضوع است، متوجه می‌شود. ساده و سرراست بودن کتاب، صفت ممیزه آن محسوب می‌شود. ذکر این نکته لازم است که خواننده اگر مطالعات و معلومات قبلی درباره تاریخ اسلام نداشته باشد، میزان بهره‌مندی‌اش از این کتاب پایین خواهد بود. نویسنده کتاب، تقی‌الدین احمدبن علی مقریزی، حدود ٧٠٠ سال پیش در قاهره چشم به جهان گشود و گفته‌های تاریخی حاکی از آن است که قریب به ٢٠٠ عنوان کتاب نوشته است که اکثر آنها درباره تاریخ است. حدود ٣٠ عنوان از کتاب‌های او را امروزه مشخصاً می‌شناسیم. او در میان تاریخ‌نویسان قدیمی تنها مورخی است که مسأله غلبه بنی‌امیه بر بنی‌هاشم و تسلط آنها بر حکومت را به صورت یک موضوع مشخص طرح کرده و به اسباب ظاهری و تاریخی این مسأله پرداخته است. این کتاب کم‌حجم با نام اصلی «النزاع و التخاصم فی مابین بنی‌امیه و بنی‌هاشم»، در میان تألیفات قدما در این موضوع یگانه است. مقریزی دخالت مقدمات و اسباب نظری و تئوری خلافت، چه اخلاقی و چه دینی و اعتقادی را کنار می‌گذارد و به علل عملی و ظاهری این موضوع می‌پردازد. یکی از نقد‌هایی که به این کتاب وارد است و در مطالعه این کتاب همواره باید مورد توجه خواننده باشد، این است که مقریزی، از عالمان اهل سنت است و تفکر سنی بر کتابش حاکم است. برای همین هم در بعضی موارد اختلافی، بنا را بر اعتقادات سنی گذاشته و همان دیدگاه‌ها را مبنای استدلال خود قرار داده است. دیدگاه‌هایی که ممکن است از نظر شیعیان مورد قبول نباشد. مترجم کتاب، آقای سیدعباس بیدگلی در ابتدای کتاب گفته است که از این تفاوت دیدگاه‌ها غافل نبوده است اما چون این کتاب، کتاب کلامی و اعتقادی نیست، در پاورقی‌ها به این موارد اختلافی نپرداخته است. به نظر من، این دلیل، دلیل درستی برای عدم توضیح موارد اختلافی نیست. حتی یک توضیح کوتاه در پاورقی‌ها، به شفاف‌تر شدن ماجرا و روشن‌تر شدن دید مخاطب اثر زیادی می‌گذارد و منافاتی هم با کلامی و اعتقادی نبودن کتاب ندارد. ممکن است مخاطب ایرانی شیعه‌ای که کتاب را می‌خواند، آشنایی کمتری با مبانی مذهب اهل سنت داشته باشد و عدم توضیح مترجم، موجب جهت‌دهی ناخواسته ذهن او شود. به عنوان مثال در قضیه معروف «سَدُّ الاَبْوابْ» که درباره دستور قدسی پیامبر به بستن تمام در‌ها به مسجدالنبی بجز در خانه امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) است، و از اقوال و حدیث‌های معتبر و متواتر اسلام است و شیعیان و اکثریت قریب به اتفاق اهل سنت به آن معترفند، آقای مقریزی متأسفانه روایت جعلی بعضی از اهل سنت و بکریه را در کتاب آورده و حدیثی را نقل کرده است مبنی بر اینکه پیامبر به بستن تمام در‌ها بجز در خانه ابوبکر دستور داده است! در این مثال و چند مثال دیگر اینچنینی در کتاب، بهتر بود که مترجم محترم در پاورقی توضیح کوتاهی درباره جعلی بودن این روایت می‌داد تا مطلب، برای خوانندگانی که آگاهی کمتری نسبت به تاریخ اسلام دارند، روشن می‌شد. این توضیحات، قطعاً تعارضی با روح حاکم بر کتاب به عنوان یک کتاب تاریخی و غیرکلامی ندارد. امیدواریم نشر هرمس و مترجم، در چاپ‌های آتی این کتاب، چنین ویرایشی را بر کتاب اعمال کنند. ناگفته نماند که ترجمه کتاب، یک ترجمه روان و بدون دست‌انداز است و این خود به فهم هر چه بهتر مفاهیم کتاب کمک زیادی کرده است. فارغ از این نقد کوچک بحث تفاوت دیدگاه شیعه و سنی، کتاب «فرجام یک دشمنی» کتابی بسیار جامع، مدون، مرتب، مثمرثمر، پربار و پژوهشگرانه درباره موضوع دشمنی دیرینه بنی‌هاشم و بنی‌امیه و تأثیر شگرف این دشمنی بر وقایع تاریخ اسلام است که بسیار سرراست و بدون اضافه‌گویی و پیچ و خم‌های غیرلازم، مخاطب را به منظور خود می‌رساند و به سواد تاریخی او اضافه می‌کند.