فناوری و رسانه
صــیانـت از کــودکـان، تــصـور یـا واقـــعـیت
قربانیان بی‌زبان اینترنت
بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود سندهای صیانتی و تأکید کارشناسان، مصادیق متعددی از آسیب کودکان در فضای مجازی بدون نظارت، کنترل یا مهار آن برقرار است. تصور کنید والدینی را که کودکان خود را از خوردن غذای فاسد و فاقد ارزش ممانعت می‌کنند اما در مقابل برای آرام کردن او گوشی همراه خود را در اختیارش می‌گذارند و کودک دیجیتالیزه امروزی می‌تواند به سادگی به هر صفحه‌ای رفته و هر محتوایی را مشاهده کند.
همین والدین، کودک را مجبور به ادا در آوردن و پوشیدن لباس‌های مختلف می‌کنند و با اشتراک آن فعالیت تبلیغاتی راه می‌اندازند. آسیب کودکان در فضای مجازی نه شوخی بلکه جدیتی است که به سادگی سلامت روانی و تربیتی یک نسل را نشانه رفته است. در اهمیت این موضوع لازم به ذکر است، مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی، وزارت آموزش و پرورش و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال 1400 طرح کودکان و اینترنت در ایران (فرصت‌ها و تهدیدها) را انجام داد. در این طرح تلاش شده با جمع‌آوری داده‌های دقیق در مورد تجارب دیجیتالی کودکان، خطرها و فرصت‌های فضای مجازی و میزان توجه به حقوق کودکان در فضای مجازی، زمینه تدوین سند مدیریت مصرف اینترنت برای کودکان را فراهم کند. در یکی از سؤالات این طرح از کودکان و نوجوانان کاربر اینترنت پرسیده شده است: «این روزها در کدام دسته از سایت‌ها، شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌های جمعی یا بازی‌های اینترنتی فعالی هستی؟» بین موارد مطرح شده در این بخش میزان فعالیت در پیام‌رسان‌های فوری بیش از سایر موارد است. 56.6 درصد کودکان و نوجوانان گفته‌اند در این پیام‌رسان‌ها فعال هستند. در مراتب بعدی میزان فعالیت در موتورهای جستوجو مثل گوگل با 52.1 درصد و سایت‌هایی که اطلاعات علمی ارائه می‌دهند، با 30.3 درصد بیشتر است. همچنین 21 درصد گفته‌اند در سایت بازی‌های اینترنتی فعال هستند. این میزان برای پیام‌رسان‌های ملّی 18.4 درصد و برای شبکه‌های اجتماعی بزرگ جهانی 13.4 درصد است. همچنین 13.7 درصد کودکان و نوجوانان کاربر اینترنت گفته‌اند در برنامه‌هایی علاوه بر آنچه در سؤال مطرح شده است، فعالیت دارند.
فعالیت در سایت‌ها، شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌های جمعی یا بازی‌های اینترنتی، بین دختران و پسرها تفاوت معناداری دارد. دخترها بیش از پسرها در پیام‌رسان‌های فوری فعالیت دارند و از آنها استفاده می‌کنند و در مقابل پسرها بیش از دخترها در موتورهای جستوجو مثل گوگل، سایت‌هایی که اطلاعات علمی ارائه می‌دهند، شبکه‌های اجتماعی بزرگ جهانی و سایت بازی‌های اینترنتی فعالیت دارند.
فعالیت دخترها و پسرها در سایت‌های بازی اینترنتی، بیش از سایر موارد تفاوت دارد. 31.2 درصد پسرها گفته‌اند در این سایت‌ها فعالیت دارند، درحالی که این میزان بین دخترها 10.4 درصد است.
سد دفاعی که مرتب به بازنگری گرفتار است
اما در مقابل روند فزاینده حضور کودکان و نوجوانان در اینترنت، چگونه می‌توان کودک را از محتوای نامناسب، مصادیق خشونت علیه کودکان و کودک‌آزاری و انواع بیماری‌های روحی روانی مانند اضطراب، خودکم‌بینی، وسواس و ترس محافظت کرد؟
بحث صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی از اوایل۱۹۹۰ میلادی با فراگیری اینترنت در دنیا و با تمرکز بر موضوع هرزه‌نگاری کودکان مطرح شد. در جوامع غربی موضوع هرزه‌نگاری کودکان در اینترنت جرم تلقی شد. بعد از سال ۲۰۰۰، دغدغه‌های دیگری در قالب یک پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق کودک اضافه شد و سند مقابله با فحشا و هرزه‌نگاری کودکان به تصویب رسید. ایران هم عضو این کنوانسیون است. تا سال ۲۰۱۰ برخی کشورها، اقدامات دیگری را هم برای صیانت از کودکان در فضای مجازی انجام دادند. در ایران، در سال ۸۸ قانون جرایم رایانه‌ای به تصویب رسید و بحث هرزه‌نگاری در مواد ۱۴ و ۱۵ آن دیده شد.
در ادامه تدوین سند صیانت از کودکان در فضای مجازی در مرکز ملی فضای مجازی از ابتدای سال ۹۵ آغاز شد، در سال ۹۶ نهایی شد و در سال ۹۹ به دلیل کرونا مورد بازبینی قرار گرفت و مرکز ملی فضای مجازی، سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی را در سال 1400، در راستای تبیین الزامات و طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات پس از استحضار مقام معظم رهبری، برای اجرا به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ کرد. بر اساس این سند مدیریت کلان، راهبری و تدوین الگوی عملیاتی و مقررات عمو‌می صیانت از خردسالان، کودکان و نوجوانان در فضای مجازی به مرکز ملی فضای مجازی از طریق تشکیل کمیته‌ای با حضور سازمان‌ها و نهادهای مربوطه واگذار شده است.
بخش‌های مهم این سند به این ترتیب است:
۱. توسعه محیط‌های صیانت‌شده در فضای مجازی.
۲. رده‌بندی محتوا و خدمات متناسب با سن و جنسیت و آمادگی جسمی.
۳. ارتقای سواد فضای مجازی و مهارت‌افزایی کودکان با ابزارهایی در اختیار والدین قرار می‌گیرد تا این فضا برای کودکان مطلوب‌تر شود.
۴. آگاه‌سازی و هوشیارسازی والدین و مربیان به دلیل نقش حمایتی که در این زمینه دارند.
۵. پیشگیری از ارائه محتوای خدمات مضر.
۶. برخورد قضایی با کسانی که علیه کودک و نوجوان اقدام مجرمانه انجام می‌دهند.
۷. مراقبت اجتماعی از کسانی که در این فضا آسیب دیده‌اند یا در معرض خطر هستند.
۸. مشارکت محوری بخش خصوصی.
۹. توسعه همکاری‌های بین‌المللی با کشورهای مختلفی که نسبت به این موضوع دغدغه دارند.
با این وجود نه‌تنها سازکار و نحوه اجرای آن در دستگاه‌های اجرایی مشخص نیست، بلکه خروجی ملموسی از اجرای آن لمس نمی‌شود.
این در حالی است که کودکانی که سند برای آنها نوشته شده بود، به دلیل بازنگری‌های مکرر و خلأهای اجرایی به سنین نوجوانی و جوانی رسیده‌اند و همچنان در فضای مجازی موضوعات مختلفی ازجمله کودک‌آزاری
مشاهده می‌شود.
پایش رژیم مصرف رسانه کودکان و نوجوانان نیز یکی از نیازمندی‌هایی است که روز به روز بویژه بعد از دوران کرونا با تغییر مواجه شد و این در حالی است که هنوز سند صیانت در تعریف گروه سنی کودک و نوجوان به عدد دقیقی اشاره ندارد.
به واسطه گرایش روزافزون مصرف اینترنت مطابق با آمار اعلا‌می مرکز آمار ایران و کاهش سن مصرف اینترنت و حتی سوق دادن نهادهای آموزشی و تربیتی مانند آموزش و پرورش به مصرف اینترنت در بستر برنامه شاد یا ارتباط‌گیری با معلمان و مربیان، موضوع صیانت نه‌تنها باید با اولویت مورد توجه قرار گیرد بلکه نیازمند جلب همکاری و همفکری نهادهای آموزشی و تربیتی است.