گفت‌وگو با دکتر علی آقاپور، دبیر کمیته بین‌الملل چهاردهمین جشنواره بین‌المللی فارابی:
ضرورت گفت و گوی علمی
جشنواره فارابی محفلی مؤثر در دیپلماسی علمی است
گفت‌وگو
«جشنواره بین‌المللی فارابی» همان‌طور که از نامش پیداست، جشنواره‌ای در قامت بین‌المللی است که بستر شرکت در آن برای کلیه پژوهشگران غیرایرانی در حوزه‌های علوم انسانی و اسلامی فراهم شده است. جشنواره فارابی از بدو تأسیس با تأکید بر بعد «بین‌المللی» خود، همواره درصدد آن بوده تا به تقویت ایده‌پردازی و طرح‌ریزی برنامه‌های پژوهشی علوم انسانی در سطح بین‌المللی بپردازد. این جشنواره همواره کوشیده است تا برای عرضه نظرات و نقد آنها و تقویت و توسعه ایده بازنگری علوم انسانی در ایران و جهان اسلام فرصت‌سازی و به کاربردی‌شدن علوم انسانی از طریق شناسایی مهمترین مسائل در گستره جامعه ایران و جهان اسلام کمک
کند. این جشنواره بین‌المللی در سیزده دوره گذشته خود با حضور دانشمندانی از سراسر جهان در حوزه‌های «ایران‌شناسی»، «اسلام‌شناسی» و «علم دینی» تقدیر به عمل آورده است. برای آشنایی بیشتر با حوزه بین‌الملل جشنواره فارابی با دکتر علی آقاپور دبیر کمیته بین‌الملل چهاردهمین جشنواره بین‌المللی فارابی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که صحبت‌های او ابعاد جدیدی از این جشنواره را برای مخاطبان آشکار می‌کند از جمله اینکه علوم انسانی چطور می‌تواند محور دیپلماسی علمی واقع شود.
جناب آقاپور، مهمترین وظایف کمیته بین‌الملل جشنواره فارابی چیست؟
عمده تکالیف این بخش جشنواره شامل این موارد می‌شود: ارتباط هدفمند با دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، مجامع علمی و بین‌المللی (آیسسکو و یونسکو)، ارتباط با اساتید و محققان برجسته دنیا بویژه دنیای اسلام، تهیه و عملیاتی‌سازی طرح حفظ ارتباط با برگزیدگان جشنواره فارابی و بهره‌برداری علمی از آنان در کشور، ارزیابی روشمند عملکرد بخش بین‌الملل جشنواره‌های پیشین و ارائه پیشنهاد بهبود و ارائه سازکارهای تقویت و افزایش دریافت آثار بین‌المللی برای جشنواره طبق آیین‌نامه مصوب؛ از جمله کارهایی است که ما در این کمیته دنبال
می‌کنیم.
شما به عنوان دبیر بخش بین‌الملل جشنواره فارابی، اصلی‌ترین کارکرد جشنواره فارابی را در سطح بین‌الملل چه می‌دانید؟
جشنواره بین‌المللی فارابی، بزرگترین رویداد علمی و فرهنگی در حوزه علوم انسانی و اسلامی است که با تدبیر و تلاش‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از سال 1386 آغاز شده و استمرار پیدا کرده و با کوشش مسئولانش، حوزه‌های تحت پوشش آن هم به مرور زمان گسترده شده و بازتاب داخل و خارجی نسبتاً مناسبی یافته است. طبیعتاً از منظر فراملی نیز موجب افزایش تعامل علمی و شناخت متقابل پژوهشگران و محققان برجسته داخلی از یک سو و صاحبنظران و اندیشمندان خارجی فعال در حوزه علوم انسانی و اسلامی شده است که می‌تواند ظرفیت بی‌بدیلی برای تکوین و تحکیم «دیپلماسی علمی» در حوزه علوم انسانی و اسلامی شود.
میزان استقبال متفکران و پژوهشگران خارجی و بین‌الملل از جشنواره فارابی تاکنون چگونه بوده است و از این منظر، ادوار مختلف جشنواره را چطور ارزیابی می‌کنید؟
طبیعی است که این جشنواره همانند سایر جشنواره‌های بین‌المللی کشور، طی سال‌های گذشته فراز و فرودهای مختلفی را تجربه کرده است؛ اما در اغلب دوره‌ها با بررسی و رصد دقیق شخصیت‌های جهانی فعال در حوزه علوم انسانی و اسلامی، تعداد قابل توجهی از آنان، شناسایی و پس از بررسی‌های دقیق و همه‌جانبه فعالیت و تلاش‌های آنان در کمیته بین‌الملل و شورای بین‌الملل و در نهایت شورای سیاستگذاری جشنواره فارابی، برخی از آنها به عنوان برگزیده نهایی تعیین شده‌اند و جز در برخی سال‌ها، تقریباً روند همگونی را می‌توان مشاهده کرد؛ به عنوان نمونه تعداد برگزیدگان بخش بین‌الملل در دوره اول در سال 1386 حدود ده نفر بوده است که مشابه همین تعداد در دوره سیزدهم در سال 1401 نیز به عنوان نفرات برتر انتخاب و مورد تقدیر قرار گرفته‌اند.
جشنواره فارابی در بخش بین‌الملل بر کدام آثار و فعالیت‌های علمی پژوهشگران و صاحبنظران علوم انسانی و اسلامی بیشتر متمرکز است؟
همانند آثار داخلی، در حوزه بین‌الملل رشته‌های 16گانه علوم انسانی اعم از حقوق، علوم سیاسی، فقه و اصول، روانشناسی و علوم تربیتی، تاریخ و جغرافیا، علوم اقتصادی، فلسفه و منطق و... مورد توجه واقع می‌شود و آثار شخصیت‌های خارجی که در حوزه‌های 16 گانه و متناظر به سه ساحت اسلام‌شناسی، ایران‌شناسی و علم دینی فعالیت کرده‌اند مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرند.
آیا در جشنواره فارابی و طی فرایند انتخاب شخصیت‌های پیشرو خارجی، بر محققان و دانشمندان کشورهای منطقه یا کشورهای اسلامی تمرکز بیشتری می‌شود؟ یا اینکه در این خصوص، محدودیت و تأکید خاصی وجود ندارد؟
خیر، مبنای عمل در شناسایی و انتخاب برگزیدگان خارجی فعال در عرصه علوم انسانی و اسلامی چندان مبتنی بر شاخص جغرافیا نیست و به همین دلیل مرور برگزیدگان 13 دوره قبل جشنواره حکایت از این دارد که تاکنون از بسیاری قاره‌ها و مناطق مختلف دنیا، سرآمدان و صاحبنظران برجسته و اثرگذار این عرصه جزو منتخبان برتر بوده‌اند.
در جشنواره امسال، کدام آثار بین‌الملل جزو موارد برگزیده خارجی بوده‌اند؟ و شخصیت‌های بین‌المللی پیشرو این دوره از جشنواره از کدام کشورها هستند؟
قبل از پاسخ به این پرسش شما، باید یادآوری شود که فرایند انتخاب، بررسی و ارزیابی و در نهایت تعیین یک اثر برگزیده در جشنواره فارابی چه در بخش داخلی و چه در بخش بین‌المللی فرایندی دقیق و مبتنی بر چندین لایه داوری و غربال آثار در مراحل گوناگون است و به همین خاطر برگزیده شدن یک اثر در جشنواره چندان آسان نیست. امسال در بخش بین‌الملل از بین آثار رسیده به جشنواره تنها یک اثر حائز رتبه گردید و انتخاب شد و بقیه آثار امتیازهای مورد نظر را کسب نکردند. شخصیت‌های جهانی پیشرو انتخاب شده در این دوره نیز از کشورهای ترکیه، لبنان، اندونزی، الجزایر و امریکا هستند.
اثر برگزیده بخش بین‌الملل معطوف به کدام حوزه علوم انسانی است و علت انتخاب آن چه بوده است؟ ضمن اینکه اگر ممکن است ویژگی‌های برجسته و کلی آن را هم اجمالاً توضیح دهید؟
اثر برگزیده امسال مربوط به «تفسیر قرآن» محمد العاصی از کشور امریکاست. این مجموعه چندجلدی ارزشمند او، به عنوان کسی که زبان مادری‌اش انگلیسی است، عربی را خوب می‌داند و به علوم اسلامی و قرآنی آشناست، برای انگلیسی‌زبان‌ها تفسیری منحصربه‌فرد محسوب می‌شود. «العاصی» نهایت تلاش خود را بکار برده تا تفسیر هر آیه به معانی واژه‌ها در چهارچوب جملات آن آیه تا حد ممکن نزدیک باشد؛ همچنین سعی کرده تفسیر خود را با توجه به مسائل و اوضاع جهان معاصر و نیازهای مسلمانان عصر حاضر ارائه دهد.
وی برای این کار از تفاسیر موجود شیعه و سنی، احادیث، کتب فقهی، تاریخی، سیاسی، فلسفی، علوم اجتماعی و علوم طبیعی بهره برده و در متن تفسیر به منابع مورد استفاده نیز ارجاع داده است. محمد العاصی دلیل استفاده از این تفاسیر را ارتباط بهتر مخاطب با آنها می‌داند. او در بسیاری از آیات از «روش تفسیر قرآن به قرآن» استفاده کرده است؛ یعنی به منظور شرح و تبیین بیشتر آن آیات، به چند آیه دیگر قرآن در سوره‌های مختلف استناد نموده است.
با توجه به تأکید و دغدغه وزیر علوم، تحقیقات و فناوری مبنی بر «تقویت دیپلماسی علمی»، به نظر شما جشنواره فارابی به عنوان تنها جشنواره بین‌المللی حوزه علوم انسانی چگونه می‌تواند در تحقق بهتر و مؤثرتر این رویکرد نقش‌آفرینی کند؟
اگر قرار باشد دیپلماسی علمی در حوزه پرچالش علوم انسانی در سطح کشورهای مختلف به شکل مناسب و مطلوبی شکل گیرد در وهله نخست به «گفت‌وگوی علمی» میان متفکران و صاحبنظران حوزه علوم انسانی و اسلامی کشورهای گوناگون نیازمندیم و طبیعتاً یکی از زمینه‌های تسهیل چنین اتفاقی «جشنواره فارابی» است که می‌تواند به شناخت متقابل صاحبان آثار برجسته علوم انسانی در نقاط مختلف جهان و ایجاد هم‌افزایی میان آنان کمک کند.
حضور برگزیدگان خارجی در جشنواره فارابی و برنامه‌های جانبی و برگزاری نشست‌های مختلف در دانشگاه‌های کشور در ایام برگزاری جشنواره فارابی، فضای تعامل علمی میان اندیشمندان علوم انسانی کشورهای مختلف را تقویت کرده و در بلندمدت می‌تواند موجب شکل‌گیری شبکه‌ای بین‌المللی از اندیشمندان و برجستگان حوزه علوم انسانی و اسلامی شود.
البته دیپلماسی علمی در حوزه پیچیده علوم انسانی و اسلامی و تفاوت در نوع نگاه و جهان‌بینی متفکران نیازمند تعریف و تعیین یک سری شاخص‌ها و چهارچوب دقیق و نیل به برخی چهارچوب‌های مشترک است و در شروع کار ممکن است موانعی وجود داشته باشد اما با گفت‌وگو و هم‌اندیشی می‌توان به نتایج رضایت‌بخشی رسید؛ بویژه اینکه اندیشمندان مسلمان در کشورهای مختلف دنیا با همکاری‌های متقابل می‌توانند در مسیر تولید آثار مشترک نیز قدم بردارند. البته در سیاست‌های کلی، برخی برنامه‌های پنج ساله و نقشه جامع علمی کشور نیز بر موضوع «دیپلماسی علمی» و همکاری‌های بین‌المللی توجه ویژه‌ای شده است که در صورت اهتمام بر اجرایی‌سازی آنها و برنامه‌ریزی دقیق و مؤثر دست‌اندرکاران، شاهد اتفاقات خوبی در تمام حوزه‌های علمی در آینده خواهیم بود.
به صورت خاص، جشنواره فارابی چه ابزارهایی برای شکل‌گیری و ارتقای «دیپلماسی علمی» در عرصه علوم انسانی و اسلامی دارد و برنامه دبیرخانه جشنواره و کمیته بین‌الملل در سال‌های آینده در خصوص این موضوع حیاتی کشور چه خواهد بود؟
همانگونه که مطلع هستید فضای کلی جشنواره محدود به شناسایی و بررسی آثار و فعالیت‌های متفکران و اندیشمندان خارجی برتر در حوزه علوم انسانی و اسلامی و در نهایت انتخاب و تقدیر از نفرات برتر است و ساختار سازمانی و ردیف اعتباری و نیروی انسانی مورد نظر برای تحقق این هدف خطیر را ندارد.
البته در خود وزارت علوم «مرکز مطالعات و همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم تحقیقات و فناوری» یکی از متولیان مهم این حوزه بشمار می‌رود. هر چند ساختارهای دیگری نیز در کشور وجود دارند که وظایف و تکالیفی برعهده آنها گذاشته شده است و قاعدتاً آنان بایستی در این خصوص به شکل مستمر و برنامه‌محور ایفای نقش کنند.
نخبگان و سرآمدان از ارکان اصلی دیپلماسی علمی هستند و جشنواره فارابی چون محفل و محمل مؤثر و تعاملی برای گردهمایی آنهاست ظرفیت بسیار خوب و کم‌نظیری برای شناخت متقابل و همکاری متفکران و اندیشمندان فعال حوزه علوم انسانی و اسلامی و شکوفا ساختن ظرفیت‌های عظیم موجود در این عرصه فراهم می‌کند. بنابراین سیاستگذاران و مدیران محترم وزارت علوم و تحقیقات و فناوری در تحقق این ظرفیت می‌توانند نقش اساسی ایفا کنند. به عنوان نمونه می‌توان برای برگزیدگان شاخص بین‌المللی و داخلی فرصت‌های مطالعاتی متقابل در کشورهای مختلف با محوریت «مطالعات علوم انسانی و اسلامی» فراهم ساخت و همکاری‌های مشترک پژوهشی بین آنان را برنامه‌ریزی کرد تا آثار مشترکی تولید و منتشر شود. مترجمان شاخص آثار فارسی به سایر زبان‌ها را در رشته‌های 16 گانه جشنواره فارابی هر ساله شناسایی و از برترین آنان تقدیر به عمل آورد و ذیل چتر حمایتی وزارت علوم، آثار آنان را چاپ و در سایر کشورها عرضه نمود. همچنین یکی از بخش‌های جشنواره فارابی را می‌توان به انتخاب و تقدیر از شخصیت‌های فعال و جریان‌ساز ایرانی در عرصه بین‌المللی با محوریت حوزه‌های علوم انسانی و اسلامی اختصاص داد. به علاوه با حمایت وزارت علوم می‌توان از دانشگاه و پژوهشگاه برتر و فعال در حوزه «دیپلماسی علمی بین‌المللی» در جشنواره فارابی تقدیر نمود و حتی اعتبار ویژه‌ای را برای آن تعریف کرد.
اگر جمع‌بندی پایانی در این خصوص دارید بفرمایید؟
ضمن تشکر از همه دست اندرکاران جشنواره بین‌المللی فارابی و قدردانی از حمایت‌های صورت گرفته و تلاش‌های تمامی همکاران در برگزاری این جشنواره، امیدوارم با عنایت خداوند متعال و تلاش مضاعف بتوانیم شاهد جریان‌سازی و اعتلای این جشنواره در عرصه داخلی و بین‌المللی در سال‌های آینده باشیم.
بــــرش
مبنای عمل در شناسایی و انتخاب برگزیدگان خارجی فعال در عرصه علوم انسانی و اسلامی، چندان مبتنی بر شاخص جغرافیا نیست. به همین دلیل، مرور برگزیدگان 13 دوره قبل جشنواره حکایت از این دارد که تاکنون از بسیاری قاره‌ها و مناطق مختلف دنیا، سرآمدان و صاحبنظران برجسته و اثرگذار این عرصه جزو منتخبان برتر بوده‌اند.
اثر برگزیده امسال مربوط به تفسیر قرآن محمدالعاصی از کشور امریکاست. این مجموعه چندجلدی ارزشمند او، به عنوان کسی که زبان مادری‌اش انگلیسی است، عربی را خوب می‌داند و به علوم اسلامی و قرآنی آشناست، برای انگلیسی‌زبان‌ها تفسیری منحصربه‌فرد محسوب می‌شود. العاصی نهایت تلاش خود را بکار برده تا تفسیر هر آیه به معانی واژه‌ها در چهارچوب جملات آن آیه تا حد ممکن نزدیک باشد؛ همچنین سعی کرده تفسیر خود را با توجه به مسائل و اوضاع جهان معاصر و نیازهای مسلمانان عصر حاضر ارائه دهد.
فرایند انتخاب، بررسی و ارزیابی و در نهایت تعیین یک اثر برگزیده در جشنواره فارابی چه در بخش داخلی و چه در بخش بین‌المللی فرایندی دقیق و مبتنی بر چندین لایه داوری و غربال آثار در مراحل گوناگون است و به همین خاطر برگزیده شدن یک اثر در جشنواره چندان آسان نیست.
امسال در بخش بین‌الملل از بین آثار رسیده به جشنواره تنها یک اثر حائز رتبه گردید و انتخاب شد و بقیه آثار امتیازهای مورد نظر را کسب نکردند. شخصیت‌های جهانی پیشرو انتخاب شده در این دوره نیز از کشورهای ترکیه، لبنان، اندونزی، الجزایر و امریکا هستند.