آیت‌الله محمدعلی تسخیری
طلایه‌دار صلح و وحدت اسلامی
یادمان
دکتر کامیار صداقت ثمرحسینی
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی
جایزه صلح و دوستی که با تصویب شورای سیاستگذاری جشنواره بین‌المللی فارابی از چهاردهمین جشنواره به مجموعه جوایز جشنواره بین‌المللی فارابی اضافه شده است، جایزه‌ای است که به دانشمندان مؤثر در زمینه صلح و دوستی اعطا می‌شود. در این دوره از جشنواره نیز، جایزه صلح و دوستی به مرحوم آیت‌الله محمدعلی تسخیری از دانشمندان مؤثر در زمینه تقریب میان مذاهب اسلامی در جهان اسلام داده شده است که بخش اصلی عمر خویش را مصروف مطالعه و تحقیق در عرصه تقریب بین مذاهب و نیز تلاش عملی برای تحقق این امر کرد. مجموعه این تلاش‌های علمی و عملی مرحوم آیت‌الله محمدعلی تسخیری که با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی آغاز و تا پایان عمر ایشان تداوم داشت، در مقاطع مهمی از تاریخ، منجر به شکل‌گیری گفت‌وگوهای سازنده، کاهش سوءتفاهمات، رفع تنش‌ها و ایجاد بسترهای همکاری میان نخبگان و حتی دولت‌های اسلامی شد.
جای بسی خوشوقتی است که در چهاردهمین دوره جشنواره بین‌المللی فارابی شاهد ابتکاری ارزشمند در افزودن «جایزه صلح و دوستی» هستیم و انتخاب مرحوم آیت‌الله حاج شیخ محمدعلی تسخیری به‌عنوان اولین برگزیده آن جایزه، نشان از حُسن سلیقه و دقت علمی برگزارکنندگان آن دارد. در اینجا راقم این سطور هرچند خود معترف است که بضاعتش در حد معرفی مقام شامخ عالمی سترگ چون آیت‌الله تسخیری نیست، اما به حکم وظیفه شاگردی و بالغ بر 14 سال آشنایی با معظم‌له، نوشتار حاضر به یاد و نام آن نادره زمانه تقدیم می‌شود.
جامعیت علمی و صفای نفس
معمولاً قدر و منزلت عالمان و طلایه‌داران صلح و وحدت اسلامی از بررسی و تحلیل فتاوا و تألیفات تقریبی‌شان نمایان می‌شود، اما هستند فرزانگانی که دستاوردهایشان را باید فراتر از آثارشان، در افق تاریخ صلح و وحدت اسلامی به نظاره نشست و بی‌شک آیت‌الله حاج شیخ محمدعلی تسخیری یکی از آنهاست. اگر پیش‌تر عالمانی چون آیات عبدالکریم نجفی زنجانی، محمدحسین کاشف الغطا، سید هبه‌الدین شهرستانی تا حاج میرزا خلیل کمره‌ای، هر یک با انجام چند سفر پربار به سرزمین‌های اسلامی، به شهرتی بحق ماندگار دست یافتند، آیت‌الله تسخیری وسیع‌ترین ارتباطات بین‌المللی را در اقصی نقاط جهان سامان داد و با دانشمندان اسلامی به تبادل نظر و ایجاد موضعی واحد در برابر دشمنان اسلام پرداخت.
سخن به گزافه نیست اگر گفته شود آیت‌الله تسخیری در حوزه ارتباطات اسلامی و دیپلماسی صلح و تقریب اسلامی نه مقدم داشت و نه تالی دارد. بیش از 600 سفر خارجی مؤثر و عضویت در مراکز علمی و معتبر جهانی، او را از دنیا دیده‌ترین عالمان تقریبی معاصر ساخته بود.
سخنرانی‌های او در مجامع علمی جهانی به مثابه میراثی علمی، از سخته‌ترین و استوارترین سخنان در عرصه صلح و وحدت اسلامی هستند؛ سخنانی زنده و پویا که از صافی انتخابی هوشمندانه عبور کرده و شرف حضور در مجامع علمی جهانی را یافته‌اند. چنین موفقیتی حاصل جامعیت علمی، صفای نفس و تسلط کم‌نظیر او بر زبان و ادبیات عربی است.
چهره‌ای جهانی در حوزه گفت‌وگوی بین‌الادیانی
ویژگی‌هایی چون رشد و نمو در خانواده‌ای با ایمان در نجف اشرف، ذوق سرشار و لطافت طبع، صفات انسانی والا، مناعت و بزرگ‌منشی آیت‌الله تسخیری در او جاذبه‌ای بس قوی ایجاد و اندیشمندان جهان اسلام را به سویش جلب می‌کرد. واکنش عظیم جهان اسلام به خبر ارتحال ایشان شاهدی بر این مدعاست.
او به‌رغم رنج بیماری در سالیان پایانی حیات شریفش (24 مرداد 1399ش) و برخی بداخلاقی‌ها که گاه از سر سوء‌تشخیص درباره حقیقت تقریب و تاریخ آن سر می‌زد، صبوری کرد و با عزمی راسخ به بسط اندیشه همکاری در عرصه‌های مشترک اسلامی و معذور داشتن یکدیگر در موارد اختلافی پرداخت. سخت معتقد بود که مشترکات مسلمانان بیش از مفترقات آنهاست و نباید اختلافات مذهبی به مثابه شمشیری در دست دشمنان اسلام قرار گیرد. ایشان از چهره‌های شاخص در حوزه گفت‌وگوی بین‌الادیانی در جهان است.
معتقد به فقه تقریبی
دانش پربار ایشان حاصل سال‌ها تحصیل مجدانه در دانشکده فقه نجف اشرف و بهره‌مندی از محضر بزرگانی همچون آیات عظام و حجج‌الاسلام سید ابوالقاسم خویی، شهید محمدباقر صدر، سید محمدتقی طباطبایی حکیم، صدرا بادکوبی، سید محمدرضا گلپایگانی، هاشم آملی، جواد تبریزی و حسین وحید خراسانی در حوزه‌های علمیه شهرهای نجف اشرف و قم بود. از میان استادان وی، مرحوم آیت‌الله سید محمدتقی حکیم صاحب کتاب شهیر «اصول فقه مقارن» نقش مهمی در پیدایش نگرش تقریبی آیت‌الله تسخیری داشت؛ چنانکه در مقدمه آن کتاب مشهود است، آیت‌الله حکیم معتقد به «فقه تقریبی» بود و نسبت به نظرات فقهی اهل سنت با احترام برخورد می‌کرد. او همچنین در کتاب دیگرش با عنوان «تقریب بین‌المذاهب» ایده‌های بیشتری را درباره امکان وحدت اسلامی مطرح کرده بود.
استادان دیگر آیت‌الله تسخیری نظیر آیات عظام سید ابوالقاسم خویی و شهید صدر نیز از چهره‌های درخشان وحدت اسلامی بودند. آیت‌الله تسخیری در کتاب «لمحات من فکر بعض الشخصیات التقریبیه» به جایگاه رفیع ایشان در موضوع تقریب اشاره دارد. (التسخیری، محمدعلی (1429 ق) لمحات من فکر بعض الشخصیات التقریبیه، ص 19-20)
متأثر از اندیشه‌های شهید صدر و شهید مطهری
در میان استادان ایشان، اندیشه‌های آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر تأثیر شگرفی بر آیت‌الله تسخیری گذاشت. بعدها آیت‌الله تسخیری تصریح کرد که تدوین برنامه‌ها و راهبردهای مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، مبتنی بر آرا و اندیشه‌های شهید صدر بود(صداقت ثمرحسینی، کامیار،1401 ش) در احوال و اندیشه‌های آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر، ص 164، مصاحبه با آیت‌الله تسخیری).
اندیشه‌ها و نوآوری‌های آیت‌الله شهید صدر موجب انقلاب فکری بزرگی در آیت‌الله تسخیری شد که با آشنایی او با آیت‌الله شهید مرتضی مطهری دو چندان شد. ایشان مقاله‌ای مهم درباره وجوه مشترک این دو اندیشمند بزرگ اسلامی نگاشته و به دین فکری خود به آنان اشاره دارد(التسخیری، محمدعلی (1429 ق) لمحات من فکر بعض الشخصیات التقریبیه، ص 109 و 121). لذا تألیفات آیت‌الله تسخیری واجد ویژگی‌های خاصی شد که از آن میان می‌توان به توجه عمیق به مقتضیات زمان، اجتناب از پرداختن به مسائل غیرضروری و داشتن نگرش موضوعی به منظور حل قضایای جهان اسلام اشاره کرد. حاصل این آموزش‌ها تألیف و ترجمه 63 عنوان کتاب وزین علمی و وحدت‌آفرین است.
مفسر قرآن
آیت‌الله تسخیری نظریه‌پردازی برجسته در عرصه‌های تفسیر قرآن، فقه مقارن، حدیث و اقتصاد اسلامی بود. از آثار برجسته او در تفسیر قرآن می‌توان به کتاب «المختصر المفید فی تفسیر القرآن المجید» اشاره کرد که آن را به اشاره آیت‌الله شهید صدر و با رویکرد تفسیر موضوعی بر اساس نیازهای جامعه اسلامی (مانند ارائه تحلیل‌های اجتماعی در تحریم ربا) نگاشت.
در کنار آن مقالات ارزشمندی را بر اساس تعالیم قرآنی تألیف کرد که بیانگر توجه وی به حل مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوامع اسلامی است؛ مانند: «شروط الحوار»، «سیدنا ابراهیم علیه‌السلام نموذج الانسان الحضاری الکامل»، «سیدنا موسی علیه‌السلام منقذ المستضعفین فی وجه فرعون رمز الطغیان» و«سیدنا عیسی علیه‌السلام فی وجه التحریف والاوهام و المادیه».
نظریه‌پرداز فقه مقارن
در «فقه مقارن» ایشان به دو ایده «فقه تقریبی» و «تقریب فقهی» توجه داشت و به بسط اندیشه تقریب فقهی که مرحوم آیت‌الله سید محسن امین عاملی را نماینده شاخص آن می‌دانست، کمک شایانی کرد. «فقه تقریبی» قبل از آنکه برخاسته از درک ضرورت فقهی معینی برای یک تحلیل عینی و علمی باشد، ناشی از واقع‌گرایی و تنها بر اساس درک ضرورت تقریب است؛ اما «تقریب فقهی» به تحلیل مسائلی اختصاص دارد که در مسیر تحقق عملی «تقریب» قرار گرفته‌اند. نقطه آغاز آن بررسی مسائل عینی است که در مسیر حرکت تقریب قرار دارند و سپس ارائه راه‌حل جهت برطرف ساختن ابهامات و سوءتفاهمات فقهی است.(همان، ص 133 و 134).
جایگاه فقهی آیت‌الله تسخیری موجب شد تا ایشان مسئولیت‌های مختلفی را بر عهده گیرد که از آن میان می‌توان به مشاور مقام معظم رهبری در امور فرهنگی جهان اسلام، دبیرکلی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، عضویت در مجلس خبرگان رهبری، کمیته فقهی بانک جهانی توسعه اسلامی و نایب رئیس شورای مشورتی سازمان آیسیسکو اشاره کرد.
همچنین ایشان در طول حیات پربارش، نشان‌ها و جوایز متعددی را از مجامع علمی جهان اسلام دریافت کرد که نشان از اقبال جهانی به اندیشه‌هایش دارد؛ برخی از آنها عبارتند از نشان درجه یک استقلال از سوی مملکت اردن هاشمی، نشان چهره ماندگار از سوی سازمان کنفرانس اسلامی، مدال جهانی سلام از سوی کنفرانس بین‌المللی سلام در هند، مدال طلا از سوی سازمان اسلامی علوم، فنون و فرهنگ آیسیسکو.
متخصص اقتصاد اسلامی
او هوشمندانه در حدیث‌پژوهی نیز با تأکید بر احادیث مشترک میان فریقین، آثار ارزشمندی را در احادیث مشترک در موضوعات روزه، نماز جمعه، حج و زکات نگاشت که موجب رفع بسیاری از سوء‌تشخیص‌ها درباره شیعه امامیه شدند.
در کنار سال‌ها تدریس مباحث اقتصاد اسلامی، تألیفات آیت‌الله تسخیری در حوزه اقتصاد اسلامی با استقبال محافل علمی جهان اسلام مواجه شد. از میان آنها می‌توان به «خمسون درساً فی الاقتصاد الاسلامی»، «الاقتصاد الاسلامی» یا «دروس فی الاقتصاد» اشاره کرد. تخصص کم‌نظیر وی در حوزه اقتصاد اسلامی که به سبک و شیوه استادش شهید صدر به مسائل روز اقتصاد و بانکداری اسلامی می‌پرداخت، باعث شد تا عضو مؤثری در کمیته فقهی بانک توسعه اسلامی (جده)
باشد.
مسلط به زبان و ادبیات عربی و اصول بلاغت
آیت‌الله تسخیری از دوران جوانی بهره‌مند از ذوق و قریحه سرشار ادبی بود. تربیت والده‌اش که بر زبان عربی و اصول بلاغت آن مسلط بود، از عوامل شکوفایی استعداد ادبی آیت‌الله تسخیری بود. استعداد او تا به آنجا بود که همواره مایه شگفتی سخنوران نامی و استادان برجسته ادبیات عربی در جهان عرب می‌شد. به همین دلیل، ایشان عضو فرهنگستان زبان عربی دمشق شد. او اشعار لطیفی می‌سرود که نمونه‌های آن «الشفق الوهوب (أوراق و أعماق)» است و این نبوغ را در راه ابلاغ پیام اسلام به کار گرفت و به سائقه نبوغش، مضامین متعالی را در سخت‌ترین برهه حیات سیاسی عراق به مردم منتقل کرد.
یکی از دلایل دستگیری، تحمل زندان و شکنجه‌های شدید، سرودن اشعاری انقلابی بود که چونان تیری بر سر سفاکان بعثی فرود می‌آمد و آیت‌الله تسخیری را تا مرز شهادت در زندان‌های بعثی پیش برد. او همانند شهید صدر معتقد بود که مسلمانان با وجود تنوع مذهبی خویش، باید زیر پرچم اسلام با دشمنان بجنگند و از این‌رو، حتی مبارزه با رژیم بعث صدام را به مثابه رویارویی با چالش‌های وحدت اسلامی مورد توجه قرار می‌داد. رویکرد مذکور در اعلامیه مهم آیت‌الله شهید صدر در درخواست از ملت عراق برای انقلاب علیه حکومت صدام مشاهده می‌شود.
روحانی فاضل و متعهد
در خاتمه اشاره به پیام تسلیت مقام معظم رهبری حفظةالله به مناسبت رحلت آیت‌الله تسخیری خالی از لطف نیست که «کارنامه این سرو نستوه و خستگی‌ناپذیر در انواع خدمات برجسته در مجامع جهانی اسلامی» را «حقاً درخشان» خواندند و افزودند: «عزم راسخ و دل پرانگیزه ایشان حتی بر ناتوانی‌های جسمانی در چند سال اخیر فائق می‌آمد و حضور مؤثر و برکت وی را در هر نقطه لازم و مفید استمرار می‌بخشید. مسئولیت‌ها و خدمات ایشان در داخل کشور نیز فصل جداگانه و ارزشمندی از تلاش‌های این روحانی فاضل و متعهد است.»
ای فکر و دانش و قلمت وحدت‌آفرین
روشنگر اخوت و تقریب مسلمین
قلب تو ایستاد در این نیمه‌های راه
صاحبدلان ز فاجعه دوریت غمین
الفاظ فاخرانه پیغام رهبری
در وصف کار و خصلت تو آیتی مبین
«برجسته» و «مؤثر» و «نستوه» و «پر تلاش»
تسخیری! ای معلم فرزانه و امین
راهت ادامه دارد و تسخیر می‌شود
سد نفاق و بی‌خبری در فضای دین
کتابنامه
پژوهشگاه مطالعات تقریبی (1442ق) آیت‌الله تسخیری زبان گویای اسلام و تشیع، (مقدمه) حمید شهریاری، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
التسخیری، محمدعلی (1429ق) لمحات من فکر بعض الشخصیات التقریبیه (اعداد و تقدیم) الکتور محمد حسن تبرائیان، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه.
تسخیری، محمدعلی (اسفند 1378ش) گفت‌و‌گو: تبلیغ جهانی اسلامِ ناب، مصاحبه‌گر: مسعود اسلامی، مجله کیهان فرهنگی، شماره 269.
خامنه‌ای، سید علی مقام معظم رهبری (28 مرداد 399ش) پیام تسلیت در پی درگذشت آیت‌الله تسخیری پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی) - مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، به نشانی: https://khl.ink/f/46270
صداقت ثمرحسینی، کامیار (1401 ش) در احوال و اندیشه‌های آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر، تهران (چاپ اول) فرهنگ مشرق زمین با همکاری مرکز اسناد فرهنگی آسیا و پژوهشکده مطالعات سیاسی، روابط بین‌الملل و حقوق پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بــــرش
اندیشه‌ها و نوآوری‌های آیت‌الله شهید صدر موجب انقلاب فکری بزرگی در آیت‌الله تسخیری شد که با آشنایی او با آیت‌الله شهید مرتضی مطهری دو چندان شد. ایشان مقاله‌ای مهم درباره وجوه مشترک این دو اندیشمند بزرگ اسلامی نگاشته و به دین فکری خود به آنان اشاره دارد. لذا تألیفات آیت‌الله تسخیری واجد ویژگی‌های خاصی شد که از آن میان می‌توان به توجه عمیق به مقتضیات زمان، اجتناب از پرداختن به مسائل غیرضروری و داشتن نگرش موضوعی به منظور حل قضایای جهان اسلام اشاره کرد. حاصل این آموزش‌ها تألیف و ترجمه 63 عنوان کتاب وزین علمی و وحدت آفرین بود.