شیوه شکل‌گیری شعور مشترک
محمدعلی ربانی پژوهشگر
دیپلماسی زبان به دلیل قدرت تأثیرگذاری پایدار و همچنین سوددهی تجاری آن، رکن مهم از دیپلماسی عمومی و فرهنگی کشورها به شمار می‌رود.
تجربه تاریخی بهره‌گیری ایرانیان از زبان فارسی نیز به ما می‌آموزاند که امروزه نیز می‌بایستی از پتانسیل مثبت و بالای عنصر زبان وادب فارسی در دیپلماسی فرهنگی بهره گرفت، چرا که امروزه نیز عامل زبان، شعر و ادب که ارکان شکل‌گیری فرهنگ ایرانی اسلامی به شمار آمده و در شکل‌گیری شعور و خرد مشترک و شیوه زندگی سهم تأثیرگذاری بر عهده دارد می‌تواند همچون گذشته یکی از راه‌های تأثیرگذار در ایجاد پیوندهای عمیق و پایدار در مسیر تعاملات و همکاری‌های فرهنگی به شمار آید.
زبان و ادب فارسی برخلاف فراز و فرودهای مربوط به از دست دادن پشتوانه‌های سیاسی و اقتصادی خود در جهان، هنوز زنده است و مردمان بسیاری در گوشه و کنار جهان زبان و ادبیات فارسی را منبعی الهام بخش و سرچشمه‌ای جوشان از فرهنگ، اخلاق و ارزش‌های معنوی دانسته و به آن دلبسته‌اند. متأسفانه امروز رویکردهای تک‌جهتی به زبان فارسی و منحصر دانستن آن به عنوان زبان مکالمه و با تمرکز به حوزه آموزش، دیپلماسی فرهنگی را از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های جهانی و تأثیرگذار ادبیات فارسی و ابعاد فرهنگی، دینی و تمدنی آن محروم کرده است. حال آنکه ادبیات فارسی به دلیل قدرت و قابلیت شفابخشی بالای آن برای نهاد ناآرام بشری و پرکردن خلأهای درونی و معنوی بشر و همچنین ارائه الگوهایی برای خوب زیستن انسانی، ساماندهی فهم او از هستی و زندگی اخلاقی، پایان‌بخشیدن به سرگشتگی و پاسخگوی پرسش‌هایی که انسان امروز به دنبال آن است می‌تواند به جذاب‌ترین و مهم‌ترین مزیت فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تعاملات فرهنگی بین‌المللی آن مطرح شود.
دستگاه دیپلماسی فرهنگی می‌تواند با بهره‌گیری از ظرفیت زبان و ادب فارسی بخش وسیعی از مخاطبان در جهان اسلام، حوزه فرهنگی تمدنی ایران، ایرانیان مهاجر و همچنین مشتاقان و تشنگان به شاهکارهای ادبی ایران را جذب و از قابلیت بالای تصویرسازی آن بهره گیرد. همان گونه که بهره‌گیری از ظرفیت زبان و ادب فارسی به دلیل قدرت بالای تبیینی و اغنایی آن، دستگاه دیپلماسی فرهنگی را در راه رسیدن به اهداف پیش‌بینی شده آن در تبیین و معرفی اسلام، انقلاب اسلامی و مکتب اهل البیت(ع) به جهانیان کمک می‌کند. استفاده از زبان فارسی بویژه شاهکارهای ادبی و جهانی آن امروزه نیز فرصت و ظرفیت مناسبی جهت همکاری‌های فرهنگی، هنری، گردشگری، علمی و آموزشی، نهضت ترجمه به شمار می‌رود و بیش از دیگر عناصر فرهنگی از قابلیت اجماع‌سازی و فراهم آوردن فرصت‌های همکاری‌ها و مشارکت و همچنین تبدیل شدن به فعالیتی سودآور و پربازده برخوردار است.
از سوی دیگر، ادبیات فارسی اصلی‌ترین پل ارتباطی و پیوستگی فرهنگی تاریخی میان جهان ایرانی و همه ایرانیان است. زبان فارسی علاوه بر قابلیت برقراری ارتباط میان گذشته، حال و آینده میان ایرانیان با مردمان حوزه تمدن ایرانی اسلامی، علائق آنها را با میراث فرهنگی تمدنی مشترکی که زبان فارسی مهم‌ترین پایه هویتی آن به شمار می‌رود پیوند می‌زند و به بازسازی هویت مشترک میان آنان کمک می‌کند. این ویژگی و کارکرد مهم و برجسته ادبیات فارسی به دلیل ماهیت بینافرهنگی و مشترک آن توانسته است جغرافیای فرهنگی بسیار پهناور‌تری از مرزهای جغرافیایی ایران پدید آورد و علاوه بر اتصال و پیوست بین اقوام و نسل‌های مختلف ایرانی، به عامل مستحکمی جهت برقراری پیوندهای هویتی و فرهنگی میان ایرانیان با سایر ملت‌های حوزه فرهنگی تمدنی ایران تبدیل شود.
زبان فارسی در طول تاریخ گذشته توانسته است مجموعه‌ای از میراث مشترک ادبی، سنت‌های فرهنگی و آداب و رسوم مشترک را در حوزه تمدن ایرانی سامان دهد. این سرمایه مشترک برآمده از زبان فارسی امروزه ظرفیت بسیار مهمی جهت همسویی و همکاری میان جمهوری اسلامی ایران با کشورهای منطقه بویژه کشورهای فارسی زبان همسایه است.
زبان فارسی همان‌گونه که در قرون گذشته یکی از ظرفیت‌های تأثیرگذار برای فرهنگ‌سازی و تمدن‌سازی مشترک با ملت‌های منطقه بوده است امروز نیز اگر بحث از تمدن نوین اسلامی می‌شود قطعاً یکی از ظرفیت‌های مهم و تأثیرگذار در افق‌گشایی برای تحقق آن و رسیدن به این چشم‌انداز امیدبخش و افتخارآفرین، زبان و ادب فارسی است. مضاف بر اینکه زبان فارسی از ظرفیت بالایی جهت همکاری‌های علمی، آموزشی برخوردار است. وجود صدها دپارتمان زبان فارسی در مراکز دانشگاهی در منطقه و سایر کشورها این فرصت و امکان را فراهم آورده است تا با پی‌ریزی همکاری‌های علمی آموزشی میان دانشگاه‌های ایران با مراکز دانشگاهی فوق از ظرفیت زبان فارسی در توسعه و گسترش دیپلماسی علمی بهره جست.
زبان فارسی می‌تواند این فرصت را نیز فراهم آورد که هر ساله هزاران مشتاق به شعر و ادب و زبان فارسی را در قالب تورهای گردشگری ادبی راهی ایران کند و صنعت گردشگری کشور را رونق بخشد. مبادله استاد و دانشجو، همکاری‌های علمی در ترجمه و نشر و پژوهش آثار ادبی، همایش‌ها و تحقیقات مشترک ادبی، فرصت‌ها و اردوهای علمی از جمله دیگر زمینه‌های همکاری در این عرصه به شمار می‌آید. همان‌گونه که وجود میلیون‌ها نسخه خطی فارسی در کشورهای منطقه بویژه شبه قاره هند سرمایه و فرصت گرانقدری برای پی‌ریزی همکاری‌های مشترک فرهنگی محسوب می‌شود.
نکته حائزاهمیت دیگر اینکه آنچه که امروز می‌تواند میلیون‌ها ایرانی مهاجر در خارج از کشور را که در معرض چالش‌ها و بحران‌های گسست هویتی قرار دارند حفظ کند و آنان را به سرزمین مادری شان متصل گرداند، زبان فارسی است. فرصت فرهنگی تأثیرگذاری که می‌تواند طیف گسترده‌ای از ایرانیان مهاجر را پوشش دهد و به تقویت ارتباطات آنان با نهادهای فرهنگی کشورمان در خارج از کشور کمک کند.