سفر برگذشتنی

مهدی  سالاری‌نسب
  پژوهشگر ادبیات
محمدرضا توکلی صابری با دو کتاب سفر برگذشتنی (پابه‌پای ناصرخسرو بر جاده ابریشم-2 جلدی) و سفر (دیدار سفربه کوهستان‌های بدخشان و دیدار از مزار ناصرخسرو) برگزیده جایزه‌ جلال آل‌احمد شده و حال بد نیست به بهانه‌ هزارمین زادروز ناصرخسرو، مروری به این کتاب داشته باشیم که انتشارات علمی فرهنگی آن را منتشر کرده است.
نکته نخست اینکه، کتاب، کتاب جالبی است و اصلِ گیراییِ آن به خاطر طرحِ خلاقانه نویسنده است. در واقع نویسنده تصمیم می‌گیرد که در هزاره میلاد ناصرخسرو مسیر سفر او را از سفرنامه‌اش استخراج کند و همان مسیر را بعد از حدود هزار سال، دوباره طی کند و سفرنامه‌ای نو بنویسد تا امروزیان و آیندگان بتوانند به طور عینی‌تر ببینند که دنیای ما، بعد از هزار سال، در مقایسه با دنیای زمان ناصرخسرو چقدر تغییر کرده است. برای کسانی که سفرنامه ناصرخسرو را خوانده‌اند، فکر گیرایی‌ست و نتیجه هم خواندنی از کار درآمده است.
دلیل اینکه نویسنده هزاره تولد ناصرخسرو را برای آغاز سفر خویش انتخاب کرده نه هزاره آغاز سفر او را که مناسبت بیشتر دارد، به گفته خودش این بوده: «امید نداشتم که در آغاز هزاره سفر او زنده باشم.»
به هر حال چه خوب که این کار 40 سالی زودتر به انجام رسیده است. ضمناً مؤلف سفرش را از سرخس آغاز کرده است نه از مرو (که ناصرخسرو سفر خویش را آغاز کرده) چراکه نتوانسته ویزای ترکمنستان را بگیرد و به مرو برود. و نیز تمام سفر را نه همچون ناصرخسرو به یکباره، بلکه به تفاریق در فرصت‌های مرخصیِ کاری تکمیل کرده است.
تنها اشتباهی که در تورق یکی دو ساعته اولیه به نظرم رسید، آنجاست که در کتاب، احتمالاً به علت ناآشنایی نویسنده با ساز دوتار، دوتار و دوتارنواز، سه تار و سه تار نواز خوانده شده است (از جمله ص 25، چه بسا در جاهای دیگر هم این اشتباه رخ داده باشد، البته در جاهایی عکس سه‌تار و سه‌تارنواز هم هست که ضبط آن در کتاب درست است، از جمله در ص 37) در اوایل کتاب، بحث‌هایی آمده درباره اینکه آیا ناصرخسرو پیش از سفر، به تشیع اسماعیلی گرایش پیدا کرده یا بعد از رفتن به نزد فاطمیان به این سلک درآمده است.
در این باره پیشتر متخصصین بحث کرده و نظرات متفاوتی عرضه داشته‌اند که فی‌الحال محل بحث ما نیست و در نهایت اینکه نام کتاب، انتخاب خوبی‌ست برگرفته از قطعه بسیار زیبای سه بیتی که ناصرخسرو بر پایان سفرنامه نهاده که این قطعه پیش‌تر در مطلب شماره 14 همین دفتر نقل شد.